دولت برای پیری نسل آینده چه فکری دارد؟

در آستانه روز ملی جمعیت، مرکز آمار با انتشار گزارشی نسبت به سالمندی جمعیت هشدار داد و اعلام کرد که در سال ۱۴۰۴ از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کشور، ۸ نفر در سنین بالای ۶۵ سال هستند در حالی که در سال ۱۳۹۵ تعداد جمعیت این گروه سنی ۶ نفر به ازای ۱۰۰ نفر جمعیت کشور بوده است.

مرکز آمار در این گزارش همچنین اعلام کرد که در سال ۱۴۰۴، استان گیلان با سهم ۱۱.۶ درصدی، استان مازندران با سهم ۱۰.۶ درصدی و استان تهران با سهم ۹.۱ درصدی سالمندترین استان‌های کشور هستند در حالی که در همین سال، استان‌های سیستان و بلوچستان با سهم ۳.۳ درصدی، هرمزگان با سهم ۴.۹ درصدی و بوشهر با سهم ۵.۸ درصدی جوان‌ترین استان‌های کشور محسوب می‌شوند.

طبق گزارش مرکز آمار، برآورد‌ها حکایت از آن دارد که به دلیل تداوم روند کاهش فرزندآوری در کشور، نرخ رشد جمعیت در فاصله سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۵ به کمتر از یک درصد و تا ۰.۷۲ درصد خواهد رسید. در بخش دیگری از این گزارش تاکید شده که در این بازه زمانی، بیشترین رشد جمعیت در استان‌های سیستان و بلوچستان (۲.۰۳ درصد) یزد (۱.۵۸ درصد) هرمزگان (۱.۴۱ درصد) و کمترین رشد در استان‌های خراسان شمالی (۰.۱۵ درصد)، لرستان (۰.۰۳ درصد) و همدان (صفر درصد) خواهد بود ضمن آنکه به موازات کاهش فرزندآوری و ازدواج، بعد خانوار هم رو به کاهش است چنان‌که در سال ۱۴۰۴ بعد خانوار کل کشور ۳.۱ نفر برآورد می‌شود که در مقایسه با سال ۱۳۹۵ به مقدار ۰.۲ نفر کاهش یافته است.

کاهش جوانی یک معضل فراگیر است

پارسال وزارت بهداشت بر مبنای تداوم روند کاهش ولادت در کشور، تخمینی درباره آینده جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۰ ارایه داد. طبق اولین برآورد در این تخمین پیش‌بینی شد که به شرط افزایش ۲.۵ درصدی نرخ رشد، جمعیت ایران تا سال ۱۴۰۲ به ۱۱۶ میلیون نفر می‌رسد. برآورد دوم در این تخمین می‌گفت که با نرخ رشد ۱.۵ درصدی، تا سال ۱۴۲۰ جمعیت ۱۰۱ میلیون نفری در کشور خواهیم داشت و در سومین برآورد، اعلام شده بود که در صورت کاهش نرخ رشد جمعیت به کمتر از یک درصد، جمعیت ایران تا ۱۶ سال بعد ۸۶ میلیون نفر خواهد بود. این تخمین در حالی بود که روز‌های پایانی اسفند پارسال، مرکز آمار اعلام کرد که جمعیت کشور از ۸۶ میلیون نفر عبور کرده ولی حالا با سومین برآورد وزارت بهداشت، پیش‌بینی شده که درصورت تداوم کاهش ولادت، جمعیت ایران نه تنها تا ۱۶ سال بعد افزایش نخواهد داشت بلکه از جمعیت امروز هم کمتر خواهد بود. مرکز آمار هم نیمه اسفند پارسال گزارشی داشت و طبق این گزارش اعلام شد که در سال ۱۴۰۲ جمعیت کمتر از ۱۵ سال در ۳۱ استان کشور نسبت به سال ۱۳۹۸ کاهش داشته و جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال هم یا در بسیاری استان‌ها ثابت بوده یا کاهش داشته یا میزان افزایش تعداد این گروه سنی نسبت به سال ۱۳۹۸ بسیار ناچیز بوده است. طبق این گزارش در سال ۱۳۹۸ تعداد جمعیت کمتر از ۱۵ سال در کل کشور ۲۴.۶ درصد بوده ولی در سال ۱۴۰۲ به ۲۳.۲ درصد کاهش یافته و استان‌های سیستان و بلوچستان (۳۸.۳ درصد) هرمزگان (۲۸.۵ درصد) خراسان جنوبی (۲۸.۲ درصد) خوزستان (۲۷.۷ درصد) و خراسان شمالی (۲۶.۶ درصد) بیشترین جمعیت کمتر از ۱۵ سال را داشته‌اند، اما در استان‌های گیلان، مازندران، البرز، تهران و سمنان، کمترین تعداد جمعیت زیر ۱۵ سال ثبت شده است.

در حالی که جمعیت جوان، بر مبنای تعداد گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ ساله هر استان محاسبه می‌شود، در بخش دیگری از این گزارش مرکز آمار، جدول نسبت این گروه سنی در سال ۱۴۰۲ و نسبت به سال ۱۳۹۸ نشان داده شده است. طبق این جدول، در سال ۱۴۰۲ نسبت جمعیت جوان در گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال کل کشور ۱۳.۳ درصد بوده که نسبت به سال ۱۳۹۸ (۱۳.۴ درصد) کاهش داشته و این اولین نشانه‌ای است که بر سالمندی تدریجی جمعیت صحه می‌گذارد. اما با در نظر گرفتن این نسبت و مقایسه جمعیت این گروه سنی با این نسبت، مشاهده می‌شود که در ۱۳ استان، جمعیت گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال با تفاوتی اندک، بیش از نسبت کشوری است و به‌طور مشخص، استان‌های سیستان و بلوچستان (۱۷.۶درصد) خراسان جنوبی (۱۵.۱ درصد) هرمزگان (۱۵‌درصد) کرمان (۱۴.۷درصد) و خراسان شمالی (۱۴.۵ درصد) بیشترین تعداد جمعیت گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال نسبت به میانگین کشوری را دارند ولی در سوی مقابل، در ۱۵ استان کشور تعداد جمعیت این گروه سنی یا معادل نسبت کشوری یا کمتر از نسبت کشوری است و به طور مشخص، استان‌های تهران، گیلان، همدان، مازندران و اصفهان، کمترین تعداد جمعیت ۱۵ تا ۲۴ سال کشور را دارند.

هشدار دبیر ستاد ملی جمعیت: ۷۷.۷ درصد پاسخگویان تمایلی به فرزندآوری نداشتند

دیروز مراسمی به مناسبت روز ملی جمعیت برگزار شد و مرضیه وحید دستجردی که دبیری ستاد ملی جمعیت را برعهده دارد، در این مراسم از نتایج یک پیمایش کشوری در سال ۱۴۰۳ خبر داد و اعلام کرد که ۷۷.۷ درصد پاسخگویان در این پیمایش، گفته‌اند که تمایلی به فرزند‌آوری ندارند. وحید دستجردی با اعلام این خبر، اشاره کرد که طبق نتایج پیمایش ملی «تمایلات و رفتار فرزندآوری در ایرانیان» که اسفند ۱۴۰۳ انجام شده، با پرسش از مردان و زنان متاهل بین ۲۰ تا ۵۰ سال معلوم شده که ۷۷.۷ درصد پاسخگویان تمایل به فرزندآوری ندارند و تنها ۲۲.۳ درصد تمایل به فرزندآوری دارند و البته بالاترین علت تمایل به فرزندآوری هم علاقه‌مندی به «مادر بودن» یا «پدر بودن» بوده، اما بالاترین علت مخالفت ۷۷.۷ درصد پاسخگویانی که تمایل به فرزندآوری ندارند، نگرانی از تامین آینده فرزندان جدید، نبود درآمد کافی و مسکن نامناسب بوده است. طبق گفته وحید دستجردی، بنا به نتایج این پیمایش، روستاییان، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها و عرب‌ها بیشترین تمایل را به فرزندآوری داشته‌اند، اما کمترین تمایل مربوط به آذری‌ها بوده است.

وحید دستجردی در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره کاهش نرخ باروری از ۱.۵۴ در سال ۱۴۰۲ به ۱.۴۴ در سال ۱۴۰۳ هشدار داد و میانگین سن مادر در اولین فرزندآوری در کشور را ۲۷.۵ سال و در تهران ۳۰.۶ سال عنوان کرد و افزود: «در سال ۹۵ بیشترین ولادت‌ها مربوط به مادرانی از گروه سنی ۲۵ تا ۲۹ سال بود، اما در سال ۱۴۰۳ بیشترین ولادت‌ها مربوط به مادرانی در گروه سنی ۳۰ تا ۳۴ سال است علاوه بر اینکه در سال ۱۴۰۳ با کاهش ۳ درصدی ازدواج مواجه شده‌ایم.»

از دیگر سخنرانان این همایش، محمدجعفر قائم‌پناه و معاون امور اجرایی رییس‌جمهور بود که ضمن هشدار نسبت به کاهش موالید در کشور و با اعلام اینکه میزان تولد‌ها در سال گذشته ۷.۴ درصد نسبت به سال ۱۴۰۲ کمتر بوده، تاکید داشت که «جمعیت، زیربنای اصلی قدرت و اقتصاد کشور است» و به دنبال این تاکید افزود: «کشور‌های پیشرفته، درصد قابل توجهی از اعتبارات خود را برای رشد جمعیت و جذب جمعیت جوان اختصاص می‌دهند، چراکه میان جمعیت و توسعه اقتصادی رابطه وجود دارد. آمار و ارقام سال گذشته مربوط به جمعیت کشور، لزوم تحول جدی در سیاست‌ها و نگرش‌ها را نمایان می‌کند چنانکه نرخ باروری کل کشور به ۱.۴۴ کاهش یافته در حالی که این نرخ برای حفظ تعادل جمعیت باید ۲.۱ باشد ولی تعداد تولد‌ها به کمتر از یک میلیون در سال کاهش یافته و در سال ۱۴۰۳ به ۹۷۹ هزار تولد رسیده که این میزان تولد، نسبت به سال ۱۴۰۲ کاهش ۷.۴ درصدی دارد و البته چنین اماری از ولادت هم برای نخستین‌بار در تاریخ معاصر کشورمان رقم خورده و یک زنگ خطر جدی به حساب می‌آید، چون آمار و ارقام بیانگر کاهش جمعیت مولد و حرکت به سوی سالخوردگی جمعیت است و اگر این روند متوقف نشود، آثار مخرب آن طی دهه‌های آینده غیرقابل جبران است، چراکه در حال حاضر، سهم سالمندان از جمعیت کشور ۱۰.۴ درصد است، اما طی ۲۵ سال آینده جمعیت سالمندان کشور به ۲۶.۵ درصد خواهد رسید. آحاد جوان در سن باروری باید باور کنند که داشتن فرزند، یک نیاز و ضرورت فیزیولوژیک و انسانی است و البته آن دسته از سیاست‌های جمعیتی موثر هستند که با احترام به حقوق خانواده‌ها و تشویق به فرزندآوری از طریق بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شکل بگیرد. غربالگری‌های استاندارد، مشاوره‌های ژنتیک و حمایت اجتماعی و اقتصادی از خانواده‌ها، نه تنها سلامت خانواده را تضمین می‌کند، بلکه مشوق فرزندآوری نیز محسوب می‌شود. ایجاد فرهنگ فرزندآوری و تقویت نهاد خانواده نه تنها به کمک‌های دولتی بلکه به حمایت مردم نیز نیاز دارد. نخبگان، اهالی فرهنگ، رسانه‌ها و اندیشمندان وظیفه دارند ضمن اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی در حوزه جمعیت، اهمیت جمعیت را برای مردم بازگو کنند و به گوش آنها برسانند. آسیب دیدن نهاد خانواده، مهم‌ترین عامل پیری جمعیت است.».

اما نتایج مورد اشاره دبیر ستاد ملی جمعیت، تنها گزاره موید کاهش تمایل به فرزندآوری در دهه اخیر نیست. در پیمایش ملی خانواده که سال ۱۳۹۷ در ۳۱ استان کشور انجام شد ۳۶.۷ درصد از پاسخگویان در جواب تمایل به فرزندآوری پاسخ منفی داده بودند و بنابراین فقط در فاصله ۶ سال تعداد افرادی که تمایلی به فرزندآوری ندارند، از ۳۶.۷ درصد به ۷۷.۷ درصد افزایش یافته است. در پیمایش ملی خانواده در سال ۱۳۹۷، از مجموع جمعیت مخالف فرزندآوری، ۳۸.۴ درصد، زنان و ۳۴.۳ درصد مردان، ۳۲ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال و ۳۹.۷ درصد در گروه سنی ۳۰ تا ۴۹ سال، ۳۳ درصد بی‌سواد و ۳۹.۳ درصد دارای تحصیلات عالی، ۳۶.۷ درصد شاغل و ۴۰ درصد بیکار و بیش از ۷۳ درصد ساکن شهر‌ها بودند. بیش از ۸۷ درصد مخالفان فرزندآوری در این پیمایش، نگرانی از آینده فرزندان و بیش از ۵۳ درصد، ناتوانی در تامین هزینه فرزندآوری را به عنوان دلیل مخالفت به فرزندآوری عنوان کرده بودند. گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت ولادت در فاصله ۱۳۹۵ تا سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که آمار تولد‌ها از بیش از ۱.۵ میلیون نفر (یک میلیون و ۵۲۸ هزار و ۵۳ نفر) در سال ۱۳۹۵، به حدود یک میلیون نفر (یک میلیون و ۵۷ هزار و ۹۶۴ نفر) در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است. از دیگر آمار منتشر شده در این گزارش تفاوت آمار ولادت در پاییز ۱۴۰۳ و کاهش آمار ولادت در پاییز ۱۴۰۳ نسبت به پاییز ۱۴۰۲ است چنان‌که مجموع ولادت در پاییز پارسال حدود ۲۴۱ هزار نفر (۲۴۱ هزار و ۷۳۹ نفر) بوده که نسبت به جمعیت بیش از ۲۷۳ هزار نفری متولدان پاییز ۱۴۰۲ کاهش دارد. در این گزارش، شیب نزولی ولادت در آمار متولدین شهر و روستا هم محسوس است اگرچه که شیب کاهش در روستا‌ها کمتر ولی باز هم قابل توجه است. طبق گزارش مرکز آمار، در سال ۱۳۹۵ تعداد ولادت در شهر‌های کشور بیش از ۱.۱ میلیون نفر (یک میلیون و ۱۷۶ هزار و ۳۲ نفر) بوده که این عدد در سال ۱۴۰۲ به کمی بیش از ۸۰۰ هزار نفر (۸۰۰ هزار و ۷۰۴ نفر) رسیده است. طبق گزارش مرکز آمار در سال ۱۳۹۵ تعداد ولادت در روستا‌ها بیش از ۳۵۲ هزار نفر (۳۵۲ هزار و ۲۱ نفر) بوده، اما در سال ۱۴۰۲ این عدد به حدود ۲۵۷ هزار نفر (۲۵۷ هزار و ۲۶۰ نفر) رسیده است. مقایسه تعداد متولدین پاییز ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ هم نشان می‌دهد که شیب ولادت در شهر و روستا همچنان رو به کاهش است چنانکه در پاییز ۱۴۰۲ تعداد متولدین شهر‌ها حدود ۲۰۷ هزار نفر (۲۰۷ هزار و ۱۷۳ نفر) و تعداد متولدین روستا‌ها حدود ۶۶ هزار نفر (۶۶ هزار و ۷۵۳ نفر) بوده ولی در پاییز ۱۴۰۳، در شهر‌ها کمی بیش از ۱۸۶ هزار نفر (۱۸۶ هزار و ۱۲۶ نفر) و در روستا‌ها کمی بیش از ۵۵ هزار نفر (۵۵ هزار و ۶۱۳ نفر) متولد شده‌اند که آمار متولدین شهر و روستا در این فصل از پارسال هم کاهش قابل ملاحظه‌ای نسبت به پاییز ۱۴۰۲ دارد. آخرین گزاره حاکی از کاهش ولادت، آماری است که از سوی معاون وزارت بهداشت و مرکز آمار ایران درباره تعداد کل متولدین پارسال و تخمین ولادت امسال اعلام شده است.

نیمه بهمن پارسال، علیرضا رییسی که معاونت بهداشت وزارت بهداشت را برعهده دارد، با اشاره به آمار‌های مرکز ملی آمار و سازمان ثبت احوال گفت: «متاسفانه بر اساس مدل‌سازی‌ها، امسال برای اولین‌بار تعداد موالید به کمتر از یک میلیون نفر می‌رسد. نرخ طلاق در سال‌های اخیر ثابت مانده و کاهشی شده ولی متاسفانه عدد مطلق طلاق سالانه در کشور، قابل توجه است. میانگین سن در اولین ازدواج مردان به ۲۸ سال و در زنان به ۲۳.۸ سال رسیده و در حال افزایش است. میانگین سن طلاق در کشور نیز در حال افزایش و بیشترین موارد طلاق، در ۵ سال اول زندگی است و هر قدر سن ازدواج بالاتر رود، سن طلاق نیز افزایش می‌یابد. از امسال در استان گیلان، تعداد موارد فوتی از تعداد ولادت‌ها بیشتر می‌شود و سال گذشته این دو رخداد، با همدیگر برابر بودند، اما از امسال، تعداد فوتی‌ها بیشتر از ولادت‌هاست و برخی استان‌ها نیز چنین وضعیتی خواهند داشت.»

چند روز بعد از این هشدار معاون وزارت بهداشت، مرکز آمار ایران طبق آخرین محاسبات اعلام کرد که جمعیت کشور تا بهمن سال جاری حدود ۸۵ میلیون و ۹۶۱ هزار نفر برآورد شده که پیش‌بینی می‌شود سال آینده با ۶۰۱ هزار نفر موالید جدید، جمعیت کل کشور به حدود ۸۶ میلیون و ۵۶۲ هزار نفر برسد.