مکانیسم ماشه فعال خواهد شد؟
روزنو :تهران امیدوار است بتواند با استفاده از سازوکار‌های رویه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل متحد جلوی فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت را بگیرد.
تهران امیدوار است بتواند با استفاده از سازوکار‌های رویه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل متحد جلوی فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت را بگیرد. اما آیا چنین اقدامی ممکن است؟ هفته گذشته بود که سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل متحد، اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد و نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرده‌است که کشور‌های اروپایی صلاحیت بهره‌گیری از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت را علیه ایران که ۱۰ سال پیش بر اثر برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ تعلیق شد، ندارند.
به گزارش روز نو سه قدرت اروپایی طرف برجام، اعلام کرده‌اند که بر اساس متن برجام حق دارند به دلیل شکایت از نقض تعهدات ایران، پرونده را به شورای امنیت ببرند و از طریق مکانیسم پیش‌بینی‌شده در برجام، ۶ قطعنامه پیشین را که قبل از برجام علیه ایران صادر شده‌بود و بر اثر برجام تعلیق شده‌بود، مجدداً اجرایی کنند. این سه کشور تهدید کرده‌اند که اگر تا پایان ماه اوت (حدود ۳ هفته دیگر) پیشرفت ملموس در مذاکرات هسته‌ای ایران به دست نیاید، پرونده ایران را به شورای امنیت خواهند برد و برای تعیین تکلیف ۶ قطعنامه پیشین اقدام می‌کنند.
ایران تلاش می‌کند تا با ادعای سلب صلاحیت کشور‌های اروپایی به دلیل عدم اجرای تعهدات برجام و نقض اساسی این توافق، جلوی اقدام اروپایی‌ها به بازگرداندن قطعنامه‌های پیشین را بگیرد. در واقع ایران امیدوار است که بتواند با استفاده از راهکار‌های رویه‌ای در شورای امنیت برای جلوگیری از اقدام اروپایی‌ها استفاده کند. پیش از این نیز از این امکان‌های رویه‌ای برای جلوگیری از اقدام آمریکا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه استفاده شده‌است. ۵ سال پیش (۲۰ اوت ۲۰۲۰) آمریکا درخواست اجرایی شدن مکانیسم ماشه را به شورای امنیت سازمان ملل متحد برد.
در جلسه‌ای که برای بررسی درخواست آمریکا برگزار شد، ۱۳ عضو از ۱۵ عضو شورای امنیت با حق آمریکا برای استفاده از حق فعال‌سازی مکانیسم ماشه، به دلیل خروج آمریکا از این توافق مخالفت کردند و در نتیجه آمریکا نتوانست درخواست خود را در شورا مطرح کند. دلیل ارسال نامه جدید ایران به شورای امنیت نیز مشابه همان اقدام سال ۲۰۲۰ است. تهران امیدوار است که اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد با اقدام اروپایی‌ها برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه مخالفت کنند، اما شرایط نسبت به ۵ سال پیش تغییرات اساسی کرده‌است. برخلاف آمریکا که در سال ۲۰۲۰، دو سال بود از برجام خارج شده‌بود، کشور‌های اروپایی همچنان مدعی هستند که عضو برجام هستند و از فرآیند‌های درون برجام نسبت به اقدامات ایران شکایت کرده‌اند.
به نظر می‌رسد ترکیب شورای امنیت در حال حاضر چندان به نفع ایران نباشد که تهران بتواند آرای اکثریت اعضا را برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپایی‌ها بگیرد و دست بالا چهار کشور الجزایر، پاکستان، روسیه و چین ممکن است از موضع ایران حمایت کنند و ۱۱ کشور دیگر عضو که ۳ تای آنها آمریکا، انگلیس و فرانسه هستند، احتمالاً از حق اروپایی‌ها دفاع خواهند کرد. به همین دلیل بعید به نظر می‌رسد که به رغم نامه‌نگاری عراقچی و رایزنی‌های نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد با اعضای غیردائم شورای امنیت، مانع اجرای مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه شود.
نامه ایران چه بود؟
سیدعباس عراقچی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «در نامه‌ای خطاب به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، رئیس شورای امنیت، کایا کالاس، نماینده عالی اتحادیه اروپا و اعضای شورای امنیت سازمان مل، دلایل خود را تشریح کردم که چرا سه کشور اروپایی از هیچ‌گونه مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعال‌سازی سازوکار‌های برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (مصوب ۲۰۱۵) برخوردار نیستند.»
عراقچی افزود: «سه کشور اروپایی (E۳) با اقدامات و اظهارات خود- از جمله حمایت سیاسی و مادی از تجاوز نظامی غیرقانونی و غیرموجه اخیر رژیم اسرائیل و ایالات متحده؛ نقض اصول بنیادین برجام؛ و همچنین قصور مستمر و طولانی‌مدت در عمل به تعهدات‌شان- عملاً جایگاه خود را به‌عنوان شرکت‌کننده در برجام از دست داده‌اند. از این‌رو، هرگونه تلاش آنان برای احیای قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت، بی‌اعتبار و از نظر حقوقی باطل است.» این دیپلمات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: «ایران در واکنش به خروج یک‌جانبه ایالات متحده از برجام، ابتدا تمامی سازوکار‌های حل‌وفصل اختلافات مندرج در توافق را به‌طور کامل طی کرد و سپس به‌تدریج، اقدامات جبرانی خود را مطابق با بند ۳۶ برجام آغاز نمود.
در این مسیر، ایران تلاش‌های گسترده‌ای انجام داد تا سایر اعضای باقیمانده در توافق را متقاعد به بازگشت به تعهدات‌شان کند. با این حال، سه کشور اروپایی (E۳) نه‌تنها به تعهدات خود پایبند نماندند، بلکه به‌طور فعال در اجرای سیاست موسوم به «فشار حداکثری» آمریکا مشارکت کردند و اخیراً نیز در تجاوز نظامی علیه مردم ما نقش داشته‌اند.
بازیگرانی با چنین سابقه‌ای، هرگز نمی‌توانند ادعای «حُسن‌نیت» داشته باشند.» وزیر امور خارجه با بیان اینکه سه کشور اروپایی نمی‌توانند و نباید اجازه یابند با سوءاستفاده از قطعنامه‌ای که خود به آن پایبند نبوده‌اند، اعتبار شورای امنیت سازمان ملل را زیر سوال ببرند، اظهار کرد: «آنها باید به همان توصیه‌ای عمل کنند که خود در نامه ۲۰ اوت ۲۰۲۰ به ایالات متحده ارائه کردند: «اینکه باید از هر اقدامی که موجب تعمیق شکاف‌ها در شورای امنیت شود یا تأثیر منفی جدی بر عملکرد آن داشته باشد، خودداری کنند.»
عراقچی در ادامه مطلب خود در شبکه اجتماعی ایکس افزود: «همانطورکه در نامه‌ام تأکید کرده‌ام، ایران نشان داده که توان مقابله با هرگونه [تهاجم وحشیانه یا به اصطلاح خودشان]«کار کثیف» ناشی از توهم را دارد، اما همواره آمادگی داشته است که به دیپلماسی معنادار و مبتنی بر حُسن‌نیت، پاسخ متقابل دهد.»
ادعای فقدان اعتبار برجام
برخی از کارشناسان پیشنهاد داده‌اند که با توجه به خروج آمریکا از برجام، این امکان وجود دارد که ایران، روسیه و چین به صورت همزمان از برجام خارج شوند و با از بین رفتن اعتبار این توافق، دیگر سه کشور اروپایی امکان استفاده از ابزار‌های پیش‌بینی‌شده در این توافق برای بازگرداندن تحریم‌ها را نداشته‌باشند. احمد ترابی، حقوق‌دان بین‌الملل در «هم‌میهن» می‌نویسد: «در سه نظام حقوقی داخلی ایران، بریتانیا و عرصه حقوق بین‌الملل خروج یا نقض یک‌جانبه قرارداد، اصولاً موجب انحلال آن نمی‌شود، بلکه قرارداد همچنان معتبر باقی می‌ماند مگر در شرایط بسیار استثنایی از جمله اینکه در خود قرارداد این موضوع پیش‌بینی شده باشد و به این ترتیب طرف مقابل می‌تواند برای فسخ قانونی یا اجرای تعهدات اقدام کند.
این اصل در واقع تضمینی برای ثبات حقوقی قرارداد‌ها و معاهدات پیش‌بینی‌پذیری در تعاملات قراردادی به شمار می‌رود. توافق برجام نیز از این اصل مستثنی نیست و بر اساس پیروی از اصول حقوقی و رویه‌ای که پس از خروج آمریکا از برجام توسط جمهوری اسلامی ایران و سایر کشور‌های عضو توافق در پیش گرفته شده است، نشان می‌دهد که از نظر حقوقی استدلال توافق مرده به دلیل خروج آمریکا از آن احتمالاً مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد.»
راهی جز مذاکره نیست
ادعای ایران مبنی بر اینکه سه کشور اروپایی صلاحیت عضویت در برجام ندارند یا اینکه برجام می‌تواند با خروج برخی از اعضا بدون اعتبار شود، از سوی بسیاری از کارشناسان حقوق بین‌الملل پذیرفته نشده‌است. به گفته کارشناسان تنها راه جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم برجام و بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران این است که تهران بتواند به یک توافق مذاکره شده با غرب برای حل و فصل مشکلات در خصوص برنامه هسته‌ای برسد.
هرچند در شرایط کنونی و ضرب‌الاجل کوتاه باقیمانده تا پایان ماه اوت، رسیدن به یک توافق مشکل است، اما آغاز فوری مذاکرات و تلاش برای تعیین چارچوب توافق نهایی که مورد رضایت همه طرف‌ها باشد، امکان دارد جلوی اقدام اروپایی‌ها برای بازگرداندن قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت را علیه ایران بگیرد.
