لطفا آموزش و پرورش بگوید که علم بهتر است یا ثروت؟!
روزنو :در حالی که آموزش و پرورش از رشد ۶۰ درصدی قیمت کتابهای درسی خبر داده، اما فعالان آموزشی معتقدند این افزایش قیمت، حدود ۱۱۰ درصد بوده است؛ عددی که برای خانواده‌های متعلق به طبقه متوسط درآمدی و بالاتر چندان قابل اعتنا نیست، اما برای خانواده‌هایی که از نظر درآمدی در شرایط نامناسبی قرار دارند یا آنها که در مناطق محروم زندگی کرده و تعداد فرزندان‌شان هم بیش از یک نفر است، شرایط نگران‌کننده‌ای را ایجاد می‌کند.
در حالی که آموزش و پرورش از رشد ۶۰ درصدی قیمت کتابهای درسی خبر داده، اما فعالان آموزشی معتقدند این افزایش قیمت، حدود ۱۱۰ درصد بوده است؛ عددی که برای خانواده‌های متعلق به طبقه متوسط درآمدی و بالاتر چندان قابل اعتنا نیست، اما برای خانواده‌هایی که از نظر درآمدی در شرایط نامناسبی قرار دارند یا آنها که در مناطق محروم زندگی کرده و تعداد فرزندان‌شان هم بیش از یک نفر است، شرایط نگران‌کننده‌ای را ایجاد می‌کند.
فعالان بخش آموزش در گفت‌و‌گو با «شرق» هشدار می‌دهند که این جهش قیمت در کنار افزایش هرساله هزینه بیمه و ثبت‌نام دانش‌آموزان در همین مدرسه‌های دولتی و گرانی‌های سرسام‌آور نوشت‌افزار و لباس فرم مدرسه می‌تواند به سرخوردگی دانش‌آموزان متعلق به خانواده‌های کم‌بضاعت و ترک تحصیل آنها منجر می‌شود.
آنها می‌گویند مصائب مالی خانواده‌ها در مناطق روستایی یا محروم دختران دانش‌آموز را زودتر از پسران، به لحاظ تحصیلی زمین‌گیر می‌کند. از سوی دیگر، خرید کتابهای درسی در کشوری که قانون اساسی آن بر تحصیل رایگان تا پایان مقطع متوسطه تأکید کرده، موضوعی عجیب است، به‌ویژه آنکه به دلیل تغییر هرساله محتوای درسی دانش‌آموزان، امکان استفاده از کتابهای ویرایش سال‌های گذشته هم وجود ندارد.
فعالان آموزشی می‌گویند در تغییرات هرساله محتوای کتابهای درسی، باید به نقش مافیای کنکور و کتابهای درسی هم توجه کرد. از سوی دیگر به نظر می‌رسد آموزش و پرورش هم شرایطی ایجاد کرده تا مدارس چاره‌ای جز ثبت‌نام کتابهای درسی برای ۱۰۰ درصد دانش‌آموزان‌شان نداشته باشند.
برخی هم تأکید می‌کنند که در این حوزه رقابت شدیدی میان آموزش و پرورش استان‌ها وجود دارد. در میان این گرانی و افزایش قیمت‌ها، آنچه نادیده گرفته می‌شود، آینده و سرنوشت دانش‌آموزانی است که خانواده‌هایی با درآمد مناسب ندارند.
ترک تحصیل به دلیل ۱۰ هزار تومان
در مناطق حاشیه‌ای و کم‌برخوردار شهر اهواز، مدرسه‌ای هست که معلمان آن ۵۰۰ دانش‌آموز محروم را تحت پوشش قرار داده و با کمک خیرین، هزینه‌های تحصیلی این دانش‌آموزان تأمین می‌شود. یکی از معلمان این مدرسه که نمی‌خواهد نامش در گزارش بیاید، در گفت‌و‌گو با «شرق» برای نشان‌دادن اسف‌باربودن شرایط مالی برخی از این خانواده‌ها، می‌گوید: «سال گذشته برای چاپ کاربرگ از دانش‌آموزان یکی از مدارس منطقه ما ۱۰ هزار تومان می‌خواهند. فردای همان روز پدر این دانش آموز، فرزندش را از سر کلاس بیرون آورد و آن دانش‌آموز دیگر هیچ‌وقت به مدرسه نیامد. وقتی علت را جویا شدیم، پدر گفت که اگر ما پول داشتیم فرزندمان از شب تا صبح بدون غذا نمی‌ماند و گرسنه راهی مدرسه نمی‌شد. تعداد چنین خانواده‌هایی در منطقه ما کم نیست.
بسیاری از آنها برای تأمین ۱۰۰ هزار تومان مشکل دارند چه رسد به تأمین هزینه کتابهای درسی یا هزینه بیمه و ثبت‌نام در همین مدارس دولتی که کمترین میزان آن، ۵۰۰ هزار تومان است». او درباره هزینه خرید کتابهای درسی در این مناطق می‌گوید: «قیمت کتابهای درسی امسال بیش از ۶۰ درصد رشد داشته است. سال پیش قیمت کتابهای دبستانی، حدود ۴۷ هزار تومان بود، اما امسال به ۱۱۴ هزار تومان رسیده است.
این موضوع نشان می‌دهد که قیمت‌ها ۱۱۰ تا ۱۲۰ درصد رشد داشته است. برای دوره متوسطه هم هزینه کتاب‌ها بالای ۲۵۰ هزار تومان شده. به عنوان مثال امسال دخترم را در پایه هشتم ثبت‌نام کردم و ۲۸۰ هزار تومان بابت هزینه کتاب‌هایش پرداخت کردم».
این معلم تأکید می‌کند که از ۵۰۰ دانش‌آموز مدرسه او، ۳۷۰ نفر شرایط مالی ضعیفی داشته و پرداخت مبالغ همین کتابهای درسی هم برای‌شان توان‌فرساست: «اگر از این دانش‌آموزان حمایت نکنیم، همه این ۳۷۰ نفر به‌راحتی ترک تحصیل می‌کنند. این در حالی است که پیرامون مدرسه ما شرکت‌های بزرگ صنعتی قرار دارند که در راستای انجام مسئولیت اجتماعی می‌توانند هزینه تحصیل این دانش‌آموزان را بپردازند، اما چنین اقدامی نمی‌کنند. اگر کمک خیرین نباشد، بچه‌ها برای تأمین هزینه‌های زندگی و تحصیل‌شان به جمع‌آوری ضایعات روی می‌آورند.
همین حالا هم بسیاری از دانش‌آموزان منطقه ما بعد از مدرسه مشغول جمع‌آوری ضایعات می‌شوند تا بتوانند مخارج خانواده پرجمعیت‌شان را بپردازند».
رقابت برای ثبت سفارش کتاب‌ها!
او با تأکید بر اینکه در مدارس حاشیه اهواز، تمام هزینه‌های تحصیلی دانش‌آموزان از بیمه و نوشت‌افزار تا ثبت‌نام را خیرین می‌پردازند، ادامه می‌دهد: «میان همه مشکلات تحصیلی دانش‌آموزان نیازمند، کتاب ارزان‌ترین مورد است. مشکل ما فقط تأمین هزینه‌های تحصیلی نیست، دانش‌آموزان من که در مقطع دبستان درس می‌خوانند و کم‌سن‌وسال هستند، نمی‌توانند گرمای ۶۱ درجه اهواز را در کلاس‌های بدون کولر و پرجمعیت تحمل کنند. آنها به‌سرعت بی‌تاب می‌شوند؛
بنابراین تأمین کولر برای ادامه تحصیل دانش‌آموز هم موضوع مهمی است». این معلم در پاسخ به این سؤال که چرا آموزش و پرورش کتابهای درسی را به صورت رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار نمی‌دهد، می‌گوید: «اگرچه طبق قانون اساسی آموزش باید تا پایان متوسطه رایگان باشد، اما نه‌تنها چنین نیست، بلکه مدیران مدارس را تحت فشار قرار می‌دهند که تا پایان خرداد صددرصد ثبت‌نام کتاب را انجام دهند. این در حالی است که ثبت‌نام کتاب‌ها تا پایان شهریور وقت دارد. رقابت بین آموزش و پرورش استان‌ها چنان است که هر استان سعی می‌کند هرچه زودتر ثبت سفارش کتاب‌ها را به صددرصد برساند. از هر استانی که که زودتر از دیگران ثبت صددرصدی کتب را انجام دهد، تقدیر می‌شود.
به همین دلیل هم اساسا مدارس اجازه نمی‌دهند که بچه‌ها از کتابهای سال قبل استفاده کنند، زیرا آموزش و پرورش این موضوع را نمی‌پذیرد و حتما همه مدارس باید صددرصد ثبت سفارش کنند». او اعتراض به وزارت آموزش و پرورش را هم بی‌فایده دانسته و عنوان می‌کند در صورت اعتراض احتمال زیادی وجود دارد که به هیئت تخلفات اداری استان معرفی شویم و برایمان تشکیل پرونده شود. به باور این معلم، اگر آموزش تا مقطع متوسطه واقعا رایگان شود، مدیران مدارس به‌جای تمرکز بر ثبت‌نام و تهیه کتاب، می‌توانند به مسائل مهم‌تری مانند آموزش و نیاز‌های مشاوره‌ای و روان‌شناختی دانش‌آموزان بپردازند.
خالد عبداللهی، معلم بازنشسته اهل سقز و عضو انجمن صنفی معلمان کردستان است. او هم به «شرق» می‌گوید: «اغلب دانش‌آموزانی که در مدارس دولتی شهر‌هایی مانند سقز، مریوان یا سنندج تحصیل می‌کنند متعلق به خانواده‌های کم‌برخوردارترند، در حالی که دانش‌آموزانی که به مدارس پولی می‌روند از وضع مالی خوبی برخوردارند. وقتی با مدیران مدارس دولتی صحبت می‌کنیم، متوجه این موضوع می‌شویم که در بیشتر موارد این مدارس با اولیای دانش‌آموزان درباره پرداخت پول به مشکل برخورده و خانواده‌ها شرایط پرداخت مبالغ مورد نظر مدارس دولتی را ندارند.
برای این خانواده‌ها حتی پرداخت ۵۰۰ هزار تومان هزینه مشکل‌ساز است و نهایتا به شیوه قسطی از عهده پرداخت این مبالغ برمی‌آیند». او درباره گران‌شدن کتابهای درسی هم توضیح می‌دهد که برای خانواده‌های کم‌درآمد تأمین هزینه کتابهای درسی فقط یک مشکل از میان انبوه مشکلات هزینه تحصیلی فرزندان‌شان است: «گران‌شدن هزینه کتابهای درسی هم قطعا برای چنین خانواده‌هایی مهم است. امسال وقتی روز ثبت‌نام در مدرسه حاضر شدم با والدینی برخورد کردم که اعلام می‌کردند توان پرداخت هزینه ثبت‌نام، بیمه و هزینه کتب درسی را ندارند و خواهش می‌کردند که فعلا فرزندشان ثبت‌نام شود و آنها بعدا هزینه‌ها را پرداخت می‌کنند».
عبداللهی این را هم اضافه می‌کند که تأمین هزینه‌های تحصیلی از جمله کتاب در سال‌های گذشته هم برای دهک‌های پایین درآمدی مشکل‌ساز بوده است: «در سال‌های گذشته موارد زیادی بوده که ما معلم‌ها کتاب درسی دانش‌آموز را خریده و در اختیارش قرار داده‌اند به این دلیل که خانواده از عهده هزینه‌های آن برنمی‌آمد. تغییر هرساله برخی کتابهای درسی هم باعث می‌شود دانش‌آموز امکان استفاده از کتابهای منتشرشده در سال قبل را نداشته باشد. هرچند استفاده از کتابهای کهنه از نظر روانی برای دانش‌آموز مناسب نیست.
استفاده از کتاب دست‌دوم باعث می‌شود دانش‌آموز در مقابل دوستانش احساس شرمندگی کند». به گفته این معلم، از جنگ ۱۲ روزه به بعد شرایط اقتصادی مردم بغرنج‌تر هم شده است: «بسیاری از کسب‌وکار‌ها با برق ارتباط زیادی دارند و حالا که برق قطع شده، کسب‌وکار‌ها مختل شده‌اند. از طرف دیگر در منطقه ما بیشتر کشاورزند، اما به دلیل کم‌آبی، زمین‌های زیر کشت گندم حاصل چندانی نداشته و همین حاصل اندک را هم به سیلو‌ها داده‌اند بدون اینکه پولی به آنها داده شود. قطعا بدترشدن وضعیت اقتصادی مردم بر تأمین هزینه‌های تحصیلی فرزندان‌شان هم تأثیرگذار است».
او تأکید می‌کند که وضعیت اقتصادی به قدری سخت شده که بسیاری از خانواده‌ها توان تأمین هزینه‌هایی مانند خرید کفش، کیف، نوشت‌افزار و لباس مدرسه را ندارند. بسیاری از این خانواده‌ها در تأمین حداقل‌های زندگی خود هم مانده‌اند که این موضوع باعث افزایش ترک تحصیل دانش‌آموزان می‌شود: «آمار ترک تحصیل در منطقه ما زیاد است که یکی از دلایل آن همین مشکلات اقتصادی است».
ترک تحصیل سالانه ۳۵۰ دانش‌آموز در سقز
محمد برومند، معلم و عضو هیئت مؤسس مؤسسه مهر دانش است که دانش‌آموزان کم‌برخوردار شهر سقز را حمایت می‌کند. او در گفت‌و‌گو با «شرق» به جمعیت حدودا ۴۰ هزار نفری دانش‌آموزان شهری و روستایی این شهرستان اشاره کرده و می‌گوید: «تنها در سطح شهر سقز و فقط مؤسسه ما، هزارو ۴۸۰ دانش‌آموز بی‌بضاعت تحت پوشش قرار دارند و نزدیک به ۳۰۰، ۴۰۰ پرونده هم در نوبت رسیدگی هستند. هدف ما تأمین کیف، کفش، کتابهای درسی و... این گروه از دانش‌آموزان است، به این امید که از تحصیل بازنمانند». او تأکید می‌کند که در شهرستان‌ها و به‌ویژه در مناطق محروم، نرخ ترک تحصیل در حال رشد است: «در شهرستان سقز سالانه به صورت میانگین حدود ۳۵۰ دانش‌آموز ترک تحصیل می‌کنند.
خیرین موفق شده‌اند این عدد را به ۲۰۰ نفر برسانند. اما حرکت جامعه به سمت فقر یک حقیقت است. بسیاری از دانش‌آموزان با وجود علاقه وافر به تحصیل به دلیل شرایط مالی خانواده امکان ادامه تحصیل را از دست می‌دهند».
برومند این را هم می‌گوید که مسئله تنها گران‌شدن کتابهای درسی نیست، بلکه شرایط اقتصادی بر تأمین همه لوازم مورد نیاز دانش‌آموزان ازجمله هزینه کلاس‌های تقویتی و کتابهای غیردرسی هم تأثیرگذار بوده و تأمین هزینه‌های آنها را برای خانواده‌های کم‌برخوردار سخت کرده است: «بخشی از بودجه مؤسسه مهر دانش را به تأمین هزینه کتب درسی اختصاص داده‌ایم و ۵۰ درصد هزینه این کتاب‌ها را پرداخت می‌کنیم.
البته قیمت کتابهای پایه‌های تحصیلی مختلف، فرق می‌کند، اما می‌توان گفت میانگین قیمت کتاب‌ها ۳۰۰، ۴۰۰ هزار تومان است. اگرچه قیمت کتابهای درسی مدارس در مقایسه با قیمت کتابهای غیردرسی زیاد نیست، اما همین افزایش قیمت می‌تواند به بهانه‌ای برای ترک تحصیل دانش‌آموز تبدیل شود».
نقش مافیای کنکور در تغییر هرساله کتاب‌ها
اصل ۳۰ قانون اساسی بر آموزش رایگان تا پایان مقطع متوسطه تأکید کرده است؛ موضوعی که این فعال آموزشی به آن اشاره می‌کند: «کتابهای درسی نباید گران شود، حتی باید به صورت رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار بگیرند. تأثیر افزایش هزینه‌های تحصیلی، حتی افزایش هزینه کتابهای درسی می‌تواند خانواده‌های کم‌درآمد را تحت فشار قرار دهد، تا جایی که به دلیل ناتوانی از تأمین هزینه‌های تحصیلی فرزند یا فرزندان‌شان از ادامه تحصیل آنها ممانعت کنند. این موضوع به‌ویژه در روستا‌ها و در دختران دانش‌آموز بیشتر مشاهده می‌شود. ضعف مالی در کنار نبود مقطع متوسطه اول و دوم در بسیاری از روستا‌ها باعث شده بیش از همه در پایه‌های هفتم و دهم شاهد ترک تحصیل دختران باشیم».
برومند تأکید می‌کند که وقتی وزارت آموزش و پرورش پولی در اختیار مدارس دولتی نمی‌گذارد، مدارس هم چاره‌ای ندارند، جز اینکه مخارج خود را از طریق بچه‌ها تأمین کنند: «وزیر آموزش و پرورش و دیگر مسئولان این وزارتخانه برای اینکه تحت فشار قرار نگیرند، اعلام می‌کنند که مدارس حق ندارند از دانش‌آموزان هزینه‌ای دریافت کنند، اما خودشان به مدارس نامه می‌فرستند که «ما بودجه نداریم، پول بگیرید»، بنابراین بیشترین فشار مالی واردشده به خانواده‌ها مربوط به هزینه‌ای است که از طرف مدارس دریافت می‌شود. ما مدارسی داریم که برای کلاس‌های فوق برنامه سه، چهار میلیون تومان از خانواده دریافت می‌کنند که این موضوع باعث نارضایتی خانواده‌ها می‌شود». به باور این معلم اگر وزارت آموزش و پرورش بودجه دانش‌آموزان و مدارس را تأمین می‌کرد، خانواده‌ها درباره تأمین هزینه کتب درسی مشکل نداشتند.
او علت رایگان‌نبودن کتابهای درسی برای دانش‌آموزان را از یک سو هزینه زیاد تولید آنها و تنوع رشته‌ها و از طرفی تغییر هرساله کتابهای درسی می‌داند: «این موضوع باعث می‌شود مثلا کتاب ویرایش سال ۱۴۰۲ برای سال‌های بعد مناسب نباشد. با توجه به تجربه ۳۰ ساله‌ام در آموزش و پرورش به این نتیجه رسیده‌ام که تغییر کتابهای درسی به‌ویژه در مقطع متوسطه دوم در نتیجه فعالیت و نفوذ مافیای کنکور است، وگرنه چرا باید یک کتاب درسی هر سال تغییر کند. اینکه می‌گویند این تغییرات به دلیل مسائل علمی است، به نظرم خیلی واقعیت ندارد، بلکه مسئله خرید کتابهای کمک‌درسی تولید‌شده از سوی این مافیاست. این کتاب‌ها هم با تغییر محتوای کتب درسی هر سال تغییر می‌کنند و تنها قابلیت یک بار استفاده را دارند».
فشار مضاعف بر خانواده‌های محروم
مؤسسه یاریگران کودکان کار پویا هم از دیگر مؤسساتی است که در حوزه حمایت تحصیلی از دانش‌آموزان متعلق به دهک‌های پایین درآمدی فعالیت می‌کند. پریسا والنتینا پویان‌راد، مدیرعامل این مؤسسه، در گفت‌و‌گو با «شرق» می‌گوید: «دولت باید در سطح کلان برای برنامه‌های آموزشی سوبسید‌هایی در نظر بگیرد. در‌حال‌حاضر تورم بالاست و بیشترین فشار اقتصادی روی طبقه محروم است. مطمئنا هزینه‌هایی مانند افزایش قیمت کتب درسی برای خانواده‌های متوسط به بالا سنگین نیست، اما در مناطق محروم و دورافتاده، هم تعداد فرزندان خانواده زیاد است و هم اینکه خانواده تحمل فشار مالی مضاعف را ندارد».
او به این موضوع هم اشاره می‌کند که فشار مالی مربوط به هزینه تحصیلات فرزندان تنها خرید کتاب درسی نیست، بلکه نوشت‌افزار و لباس دانش‌آموز هم هر سال گران‌تر می‌شود: «در مناطقی که دانش‌آموز باید برای تحصیل از روستایی به روستای دیگر برود، هزینه ایاب و ذهاب مخارج تحصیل را افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی افزایش قیمت کتابهای درسی باعث سنگین‌تر شدن بار مالی خانواده شده و احتمال خروج دانش‌آموز از چرخه آموزش را افزایش می‌دهد».
فشار تحمل‌ناپذیر بر سمن‌ها
پویان‌راد اضافه می‌کند که مؤسسه تحت مدیریت او تا سال تحصیلی گذشته علاوه بر کمک‌های تحصیلی به بچه‌ها، آموزش دوران ابتدایی به کودکان فاقد اوراق هویت را هم در دستور کار داشته است، اما آموزش و پرورش به این موضوع ورود و اعلام کرد که آموزش تنها برعهده آموزش و پرورش است و این موضوع مانع از ادامه کار ما در این حوزه شد.
در سال‌های گذشته، سمن‌ها برای دریافت کتابهای درسی ثبت‌نام می‌کردند و دولت این کتاب‌ها را به قیمت پشت جلد در اختیار‌شان می‌گذاشت. اما دو، سه سالی می‌شود که آموزش و پرورش این کتاب‌ها را در اختیار سمن‌ها قرار نمی‌دهد و ما ناچاریم آنها را با قیمت آزاد از بازار تهیه کنیم. این مسئله برای سازمان‌های مردم‌نهاد فشار تحمل‌ناپذیری ایجاد می‌کند». این فعال حوزه آموزش توضیح می‌دهد: «دولت برای کتابهای درسی یارانه می‌پردازد. هزینه کاغذ و چاپ کتابهای درسی برای آموزش و پرورش بیش از مبلغی است که پشت جلد این کتب لحاظ می‌شود.
به نظر می‌رسد آموزش و پرورش به‌همین‌دلیل تأمین هزینه کتب درسی را برعهده خود سازمان‌های مردم‌نهاد گذاشته و نخواست که ما از این یارانه‌ها استفاده کنیم». او بر این باور است که کل هزینه‌های تحصیلی گران است و هزینه کتابهای درسی تنها بخشی از آن است: «اگر آموزش و پرورش قیمت کتابهای درسی را گران کند، برای تهیه آنها از بازار آزاد چقدر باید هزینه کرد؟ اگر تنها صد هزار تومان به قیمت کتابهای درسی افزوده شود، این مبلغ برای یک خانواده معمولی ناچیز است، اما برای خانواده‌ای که در همین تهران در شرایط نامناسب اقتصادی به سر می‌برد و چند فرزند دانش‌آموز هم دارد، این مبلغ نگران‌کننده و تأمین آن سخت است.
آیا وقتی کتابهای درسی ۶۰ درصد گران می‌شود، مدارسی که ما به اسم مدارس دولتی می‌شناسیم و به اسم کمک‌های مردمی مبالغ بالایی را از خانواده دانش‌آموزان دریافت می‌کنند، این مبالغ را افزایش نخواهند داد؟ به نظرم ماجرای هزینه‌های تحصیلی بسیار گسترده است».
