سه‌شنبه‌ای متفاوت برای ایران برقراری صلح یا فعال سازی اسنپ بک؟!
روزنو :سه‌شنبه چهارم شهریورماه، بار دیگر مذاکرات برجام در ژنو آغاز می‌شود. این دور جدید، در شرایطی برگزار می‌شود که سایه تهدید اروپا بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) سنگینی می‌کند و آینده توافق هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
سه‌شنبه چهارم شهریورماه، بار دیگر مذاکرات برجام در ژنو آغاز می‌شود. این دور جدید، در شرایطی برگزار می‌شود که سایه تهدید اروپا بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) سنگینی می‌کند و آینده توافق هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. مذاکراتی که ظاهرا به منظور احیای برجام شکل گرفته، اما در بطن خود میزبان تنش‌های حقوقی، سیاسی و استراتژیک عمیقی است که می‌تواند مسیر پرونده هسته‌ای ایران و روابط تهران با غرب را دچار تحول اساسی کند.
اروپا و مکانیسم ماشه؛ ابزار فشار یا بحران‌سازی؟
به گزارش روز نو سه کشور اروپایی عضو برجام، یعنی انگلستان، فرانسه و آلمان، با حمایت اتحادیه اروپا و پشتوانه آمریکا، بار‌ها تهدید کرده‌اند که در صورت عدم تغییر رویکرد ایران، تا پایان آگوست ۲۰۲۵ اقدام به فعال‌سازی مکانیسم ماشه خواهند کرد؛ سازوکاری که در اساسنامه برجام به‌عنوان ابزاری برای بازگرداندن سریع تحریم‌های سازمان ملل طراحی شده است. با این حال، تهران این اقدام را فاقد اعتبار حقوقی می‌داند و آن را نمونه‌ای از فشار‌های یک‌جانبه و غیرقانونی اروپایی‌ها قلمداد می‌کند.
از منظر تهران، اروپایی‌ها نه‌تنها به تعهدات خود عمل نکرده‌اند، بلکه با همراهی سیاست‌های خصمانه آمریکا و رژیم صهیونیستی، تلاش می‌کنند پرونده هسته‌ای ایران را به یک اهرم فشار علیه تهران تبدیل کنند؛ تلاشی که عملا فرصت‌های دیپلماتیک را از میان برده و مسیر تعاملی را به سمت تقابل و تنش سوق می‌دهد. از سوی دیگر، ایران به‌ویژه نسبت به طرح «غنی‌سازی صفر» که از سوی غرب مطرح شده، موضع سخت‌گیرانه‌ای دارد و آن را نقض حق قانونی خود در چارچوب معاهده ان‌پی‌تی می‌داند.
بحران مشروعیت اروپا در فعال‌سازی اسنپ‌بک
مهم‌ترین چالش حقوقی در این میان، مسئله مشروعیت کشور‌های اروپایی برای به‌کارگیری مکانیسم ماشه است. ایران همراه با چین و روسیه که خود از امضاکنندگان برجام و اعضای دائمی شورای امنیت هستند، استدلال می‌کنند که با توجه به نقض تعهدات برجامی توسط اروپایی‌ها، آنان حق ندارند از این مکانیسم استفاده کنند. در این میان، ایران همچنین بر این باور است که با توجه به عدم صلاحیت اروپا در این حوزه، حق تمدید برجام هم عملا از سوی این کشور‌ها ساقط است.
این تقابل حقوقی موجب شده است فضای مذاکرات ژنو بیش از آنکه فرصتی برای توافق باشد، به عرصه چالش‌های سیاسی و حقوقی تبدیل شود. از منظر ایران، تلاش اروپایی‌ها برای فعال‌سازی اسنپ‌بک چیزی جز اهرم فشار برای بازگرداندن تحریم‌ها نیست و فاقد توجیه قانونی است؛ اقدامی که می‌تواند پیامد‌های وخیمی برای ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.
به هرحال؛ ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام (انگلیس، آلمان و فرانسه) به همراه اتحادیه اروپا دور جدید، گفت‌و‌گو‌های خود را در سطح معاونان وزرای خارجه به امید رسیدن به توافقی در ژنو برگزار خواهند کرد. در این دور، همچون نشست‌های پیشین، ریاست هیئت ایرانی بر عهده «مجید تخت‌روانچی» و «کاظم غریب‌آبادی» خواهد بود. نمایندگان سه کشور اروپایی نیز در سطح مدیران سیاسی وزارت خارجه حضور خواهند داشت و از سوی اتحادیه اروپا معاون مسئول سیاست خارجی این اتحادیه شرکت می‌کند.
اروپایی‌ها تهدید کرده‌اند که تا اواخر ماه آگوست یعنی چند روز دیگر، به‌دنبال فعال‌سازی مکانیسم ماشه خواهند رفت؛ سازوکاری که به گفته مقامات ایرانی، در صورت فعال‌سازی، تأثیرات اقتصادی چندانی بر ایران ندارد، اما از لحاظ سیاسی ممکن است تأثیراتی داشته باشد. ایران تأکید کرده که همواره به تعهدات خود پایبند بوده و این اروپایی‌ها هستند که از این سازوکار به‌عنوان اهرم فشار استفاده می‌کنند و قصد دارند موضوعات را به جای حل‌وفصل، به سمت تقابل پیش ببرند. پس از گفت‌وگوی تلفنی روز جمعه اول شهریورماه «سید‌عباس عراقچی»، وزیر امور خارجه ایران، با همتایان اروپایی خود و هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا، طرفین توافق کردند این نشست روز سه‌شنبه در ژنو برگزار شود. آخرین دور مذاکرات نیز روز جمعه سوم مردادماه در محل کنسولگری ایران در استانبول انجام شده بود.
تصویر عمیق‌تر این است که این مذاکرات در شرایطی برگزار می‌شود که سه کشور اروپایی عضو برجام ایران را تهدید کرده‌اند در صورت عدم تغییر رویکرد تهران، مکانیسم ماشه را تا پایان ماه میلادی فعال کنند. ایران در مقابل معتقد است با توجه به عدم پایبندی طرف‌های اروپایی به تعهدات برجامی، اقدام آنان برای فعال‌سازی این مکانیسم از اساس فاقد اعتبار است. همچنین مواضع سه کشور اروپایی در قبال تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی و آمریکا و نیز درخواست برای «غنی‌سازی صفر»، به گفته مقامات ایرانی، عملا آنان را از جایگاه مشارکت‌کننده در برجام خارج کرده و صلاحیت استفاده از چنین سازوکاری را از آنان سلب می‌کند.
با وجود این، سه کشور اروپایی استدلال‌های حقوقی خود را مطرح کرده‌اند و به همین دلیل، یک تقابل حقوقی میان آنان و ایران، چین و روسیه -که مشروعیت اقدام اروپایی‌ها را رد می‌کنند- شکل گرفته است. در موضوع تمدید برجام نیز ایران تأکید دارد که وقتی این سه کشور حق توسل به مکانیسم ماشه را ندارند، طبیعتا از حق تمدید آن نیز برخوردار نیستند. از طرفی کشور‌های اروپایی آماده فعال‌کردن مکانیسم ماشه هستند که اگر این‌گونه شود، مسئله مهم واکنش ایران خواهد بود که خروج از ان‌پی‌تی یکی از گزینه‌های پیشنهادی است. در همین رابطه رحیمی دشتلوئی، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، از واکنش ایران به احتمال اجرای اسنپ‌بک سخن گفته و بر خروج از ان‌پی‌تی تأکید کرده است.
واکنش ایران: از دیپلماسی تا گزینه‌های راهبردی
تهران، اما در مقابل این تهدید‌ها تنها به مواضع دیپلماتیک محدود نشده است. یکی از مهم‌ترین واکنش‌های داخلی در برابر احتمال فعال‌سازی اسنپ‌بک، اظهارات صریح رحیمی‌دشتلوئی، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی است که اعلام کرد «خروج از معاهده ان‌پی‌تی» یکی از گزینه‌های جدی ایران در پاسخ به این اقدام اروپاست. وی این اقدام را پاسخی قاطع و بازدارنده توصیف کرد که با هماهنگی مجلس و وزارت خارجه اجرا خواهد شد.
در صورت فعال‌شدن مکانیسم ماشه، خروج از NPT پاسخ قاطع ایران خواهد بود
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در گفت‌و‌گو با «شرق» با بیان اینکه تهدید اروپا به فعال‌سازی مکانیسم ماشه اقدامی خصمانه علیه ملت ایران است، گفت: اگر چنین سناریویی عملی شود، مجلس و وزارت امور خارجه هماهنگ با یکدیگر گزینه خروج از معاهده ان‌پی‌تی را به عنوان پاسخی قاطع در دستور کار قرار خواهند داد. رمضان رحیمی‌دشتلوئی، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، درباره تهدید کشور‌های اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران اظهار کرد: «این اقدام، ادامه همان فشار‌های سیاسی و اقتصادی است که استکبار جهانی در سال‌های اخیر علیه ایران دنبال کرده است. اروپا و آمریکا می‌خواهند با ابزار‌های حقوقی و بین‌المللی، ایران را در موضع انفعال قرار دهند، اما جمهوری اسلامی ایران هرگز تسلیم چنین فشار‌هایی نخواهد شد».
او با اشاره به موضع‌گیری مجلس در این زمینه گفت: «در مجلس شورای اسلامی بحث خروج از معاهده ان‌پی‌تی به‌عنوان یکی از سناریو‌های جدی مطرح شده است. کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز این موضوع را در هماهنگی با وزارت امور خارجه بررسی کرده و در صورت فعال‌شدن مکانیسم ماشه، این گزینه به عنوان پاسخ قاطع ایران عملی خواهد شد». رحیمی‌دشتلوئی ادامه داد: «کشور‌های غربی باید بدانند که جمهوری اسلامی ایران دست‌بسته نیست. همان‌طور که آنها ابزار فشار دارند، ما نیز ابزار‌های قانونی و بین‌المللی در اختیار داریم.
خروج از ان‌پی‌تی به معنای کاهش نظارت‌های غیرمنصفانه آژانس بر فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران و بازگشت ابتکار عمل به دست ملت ایران خواهد بود». این نماینده مجلس با بیان اینکه تهدید به مکانیسم ماشه، تأثیر چندانی بر وضعیت اقتصادی و سیاسی ایران نخواهد داشت، افزود: «تحریم‌ها علیه ایران در بالاترین سطح ممکن اعمال شده است و غربی‌ها چیزی بیش از این در چنته ندارند؛ بنابراین فعال‌کردن مکانیسم ماشه نه‌تنها دستاوردی برای آنها نخواهد داشت، بلکه باعث واکنش متقابل و قاطع ایران می‌شود».
رحیمی‌دشتلوئی با اشاره به اهمیت ظرفیت‌های هسته‌ای کشور گفت: «ما از انرژی هسته‌ای صرفا در حوزه‌های صلح‌آمیز، امنیتی و دفاعی برای تأمین منافع ملی استفاده می‌کنیم. خروج از ان‌پی‌تی به معنای قطع ارتباط ایران با جامعه جهانی نیست، بلکه اقدامی برای صیانت از حقوق ملت و جلوگیری از سوءاستفاده غربی‌ها از این معاهده خواهد بود». وی در پایان تأکید کرد: «اروپا و آمریکا باید پیام روشن ایران را دریافت کنند. اگر مکانیسم ماشه فعال شود، مجلس شورای اسلامی بدون تردید با همکاری وزارت امور خارجه و سایر نهاد‌های ذی‌ربط، تصمیم خروج از ان‌پی‌تی را عملی می‌کند. این یک پاسخ قاطع، بازدارنده و در چارچوب منافع ملی است که نشان می‌دهد ایران در برابر فشار و زورگویی هرگز عقب‌نشینی نخواهد کرد».
این اظهارات نشان‌دهنده عزم جدی تهران برای مقابله با فشار‌های غرب و آمادگی ایران برای اتخاذ تصمیمات استراتژیک و دور از تسلیم است. خروج از ان‌پی‌تی، معاهده‌ای که سال‌ها به عنوان چارچوب کنترل و نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای کشور‌ها شناخته شده، به معنای پایان نظارت‌های فعلی آژانس بر برنامه هسته‌ای ایران و بازگشت کنترل کامل برنامه‌های هسته‌ای به دست ایران است؛ اقدامی که می‌تواند واکنش‌های گسترده بین‌المللی را در پی داشته باشد.
از سوی دیگر، وزارت خارجه ایران با تداوم دیپلماسی فعال، گفت‌و‌گو‌های نزدیکی با چین و روسیه برقرار کرده است؛ دو قدرتی که ضمن حمایت از حقوق ایران در برجام، مواضعی ضد فعال‌سازی اسنپ‌بک اتخاذ کرده‌اند. پیام تهران در این مذاکرات این است که آماده است مسیر حل‌وفصل سیاسی و دیپلماتیک را دنبال کند، اما هرگونه فشار یک‌جانبه و نقض حقوق ایران، پاسخ متقابل قوی و استراتژیکی را به همراه خواهد داشت.
اروپا در تنگنای فشار و بحران مشروعیت
اروپایی‌ها با وجود تلاش برای حفظ نقش خود به عنوان میانجی در پرونده هسته‌ای، این روز‌ها بیش از هر زمان دیگری درگیر چالش مشروعیت و کارآمدی سیاست‌های خود هستند. سعید خطیب‌زاده، معاون وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه‌ای با روزنامه «فرانکفورتر آلگماینه» تأکید کرده است که «اروپا جایگاه میانجیگری خود را از دست داده» و فشار‌های یک‌جانبه و تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تنها به تشدید تنش‌ها منجر خواهد شد.
اروپا به دنبال آن است که با فشار‌های حقوقی و سیاسی، ایران را وادار به پذیرش محدودیت‌های بیشتر در برنامه هسته‌ای کند، اما تهران به وضوح نشان داده است که نه‌تنها از حقوق قانونی خود در غنی‌سازی دفاع خواهد کرد، بلکه آماده است در صورت ادامه این فشارها، پاسخ‌های قاطع و متفاوتی را اتخاذ کند.
چشم‌انداز آینده: احتمال بازگشت به دیپلماسی یا تشدید تنش؟
در نهایت، آینده برجام در گرو توانایی و اراده طرف‌ها برای ترک مسیر تندروی، کاهش فشارها و بازگشت به مذاکرات مبتنی بر احترام متقابل است. اما با توجه به تهدید‌های موجود، از جمله فعال‌سازی اسنپ‌بک و واکنش‌های سخت‌گیرانه ایران، چشم‌انداز پیش‌رو پر از ابهام است.
اگر اروپایی‌ها و آمریکا به راه فشار یک‌جانبه ادامه دهند، احتمال افزایش تنش‌ها، تشدید بحران منطقه‌ای و حتی احتمال خروج ایران از معاهده ان‌پی‌تی و بازگشت به فعالیت‌های هسته‌ای بدون نظارت جدی بیشتر خواهد شد؛ سناریویی که امنیت و ثبات خاورمیانه را به خطر می‌اندازد.
اما در صورت اتخاذ رویکردی انعطاف‌پذیر و احترام به حقوق قانونی ایران، می‌توان به احیای برجام و آغاز دوره‌ای جدید از تعاملات دیپلماتیک امیدوار بود که منافع همه طرف‌ها را تأمین کند.
دور جدید مذاکرات برجام در ژنو بیش از هر چیز نمایانگر یک نبرد حقوقی و سیاسی میان تهران و اروپاست؛ نبردی که در آن اسنپ‌بک، به‌عنوان سمبلی از فشار و تقابل، چالش اصلی محسوب می‌شود. ایران که به دنبال حفظ حق خود در غنی‌سازی و پایبندی به منافع ملی است، در عین حال آماده دیپلماسی است، اما در برابر زورگویی و فشار، واکنش قاطع نشان خواهد داد.
اروپایی‌ها، اما با تکیه بر اهرم‌های فشار، در معرض خطر ازدست‌دادن موقعیت میانجیگری خود قرار دارند و ممکن است با سیاست‌های تندروانه خود به نتیجه معکوس برسند؛ نتیجه‌ای که می‌تواند روند صلح‌آمیز هسته‌ای و امنیت منطقه‌ای را به مخاطره بیندازد.
در این شرایط، آینده برجام بیش از هر زمان دیگری به عقلانیت، احترام متقابل و توانایی طرف‌ها در عبور از تندروی‌ها بستگی دارد؛ عبوری که سرنوشت ایران و منطقه را رقم خواهد زد.
