پیام‌های چندلایه پوتین از مبدأ «ولادیووستوک»به اوکراین

مذاکره یا پایان بازی دیپلماتیک؟

پوتین در سخنرانی خود در ولادیووستوک، بار دیگر از آمادگی روسیه برای مذاکره در سطح عالی سخن گفت، اما بر یک نکته محوری تأکید کرد و گفت که «اگر رئیس‌جمهور اوکراین جدی است، باید به مسکو بیاید!». این موضع‌گیری از نگاه ناظران نوعی تغییر تاکتیک به شمار می‌رود؛ چراکه کرملین پیش‌تر مذاکرات را در قالب فرمت‌هایی مانند مینسک یا استانبول دنبال کرده بود، اما اکنون بر پایتخت روسیه به‌عنوان «تنها مکان مناسب گفت‌وگو» اصرار می‌ورزد.
 

یکی از دلایل موضع‌گیری رئیس‌جمهور روسیه تقویت موضع داخلی پوتین خواهد بود، به گونه‌ای که بیان چنین تهدیدی نشان می‌دهد روسیه قصد ندارد از مواضع امنیتی خود عقب‌نشینی کند و این موضع برای افکار عمومی داخلی این پرام را دارد که کرملین امنیت روسیه را خط قرمز می‌داند و آماده هرگونه رویارویی است

از اینرو دعوت پوتین واکنش طعنه‌آمیز زلنسکی را به همراه داشت. او در پاریس و در پاسخ به دعوت پوتین اعلام کرد که «اگر می‌خواهید دیداری انجام نگیرد، مرا به مسکو دعوت کنید.» این جمله نشان داد که اوکراین، حداقل در شرایط فعلی، سفر به مسکو را اقدامی غیرممکن و غیرقابل پذیرش می‌داند و همچنین زلنسکی همزمان بر اهمیت حمایت نظامی غرب و ارائه تضمین‌های امنیتی تأکید کرد. 

از سوی دیگر، پوتین بار دیگر به قانون اساسی اوکراین اشاره کرد که هرگونه توافق در مورد اراضی باید به همه‌پرسی گذاشته شود، و تأکید کرد تا زمانی که حکومت نظامی برقرار است، چنین همه‌پرسی‌ای امکان‌پذیر نیست. این استدلال نشان می‌دهد که کرملین هنوز پرونده مناطق الحاق‌شده (دونتسک، لوهانسک، زاپروژیا و خرسون) را بخشی از دستور کار مذاکرات نمی‌داند، بلکه آن را موضوعی «حل‌شده» قلمداد می‌کند که اروپا را نگران کرده است.

در واقع، اصرار پوتین بر مسکو به‌عنوان محل مذاکره، بیش از آنکه پیشنهاد صلح تلقی شود، می‌تواند نشانه‌ای از نمایش «دست برتر» روسیه در میدان دیپلماسی باشد. به‌عبارت دیگر، کرملین می‌خواهد نشان دهد که اوکراین اگر خواهان پایان جنگ است، باید به مرکز قدرت روسیه بیاید و قواعد بازی را بپذیرد.

تضمین‌های امنیتی: 

دو روایت متضاد از مسکو و بروکسل

یکی از محورهای اصلی سخنرانی پوتین تأکید بر این نکته بود که «امنیت اوکراین نباید به بهای تهدید امنیت روسیه» تأمین شود. او یادآور شد که در اسناد امنیتی اروپا نیز اصل «امنیت غیرقابل تقسیم» ذکر شده است. از نگاه روسیه، تمایل اوکراین به عضویت در ناتو دقیقاً نقض همین اصل است، زیرا چنین اقدامی مستقیماً منافع امنیتی مسکو را تهدید می‌کند. همزمان، در پاریس، اورزولا فون درلاین، رئیس کمیسیون اروپا، از تشکیل جلسه «ائتلاف داوطلبان» برای ارائه تضمین‌های امنیتی به اوکراین خبر داد و گفت اروپا باید اوکراین را به «خارپشت فولادی» تبدیل کند تا در برابر هر متجاوزی غیرقابل نفوذ باشد. این در حالی است که مسکو هرگونه حضور نیروهای نظامی خارجی را نه «تضمین امنیتی» بلکه «تهدید مستقیم» می‌داند و حالا کار به جایی رسیده که پوتین صراحتاً می‌گوید اگر پرسنل نظامی خارجی در اوکراین حضور یابند، «اهداف مشروع» ارتش روسیه خواهند بود. این موضع‌گیری از این جهت مهم است که اظهارات پوتین تنش را از سطح سیاسی به آستانه تقابل نظامی مستقیم میان روسیه و غرب ارتقا می‌دهد. 

نکته مهم دیگر اینکه اتحادیه اروپا در بیانیه‌های اخیر خود بر آموزش ۹۰ هزار سرباز اوکراینی و اختصاص بودجه ۱۵۰ میلیارد یورویی برای پروژه‌های دفاعی تأکید کرده و این در حالی است که روسیه، همواره استقرار چنین سازوکارهایی را گامی به سمت کشیده‌شدن جنگ به کل قاره اروپا می‌داند. به بیان دیگر، شکاف اساسی میان دو طرف بر سر تعریف «امنیت» است؛ چراکه اروپا امنیت اوکراین را بخشی از امنیت جمعی قاره سبز می‌بیند، در حالی که روسیه این رویکرد را تهدیدی برای بقا و حوزه نفوذ خود قلمداد می‌کند.

اصرار پوتین بر مسکو به‌عنوان محل مذاکره، بیش از آنکه پیشنهاد صلح تلقی شود، می‌تواند نشانه‌ای از نمایش «دست برتر» روسیه در میدان دیپلماسی باشد. به‌عبارت دیگر، کرملین می‌خواهد نشان دهد که اوکراین اگر خواهان پایان جنگ است، باید به مرکز قدرت روسیه بیاید و قواعد بازی را بپذیرد

پیامد تهدید روسیه علیه نیروهای خارجی 

حاضر در اوکراین

تحلیلگران بر این باورند که هشدار پوتین مبنی بر مشروع بودن هدف قرار دادن نیروهای خارجی در اوکراین، یکی از جدی‌ترین پیام‌های او از زمان آغاز جنگ تاکنون است و پیامدهای عمده به همراه دارد. نخستین پیامد آن، بازدارندگی در برابر مداخله مستقیم غرب به نظر می‌رسد. پوتین می‌خواهد به اروپا و آمریکا هشدار دهد که اعزام نیرو، حتی تحت عناوینی مانند «نیروهای حافظ صلح» یا «نیروی آموزشی»، معادل ورود به جنگ مستقیم با روسیه خواهد بود.

دومین پیامد، افزایش ریسک رویارویی مستقیم روسیه و ناتو است و در صورتی که نیروهای اروپایی در اوکراین مستقر شوند و هدف حمله روسیه قرار گیرند، عملاً ماده ۵ ناتو (دفاع جمعی) فعال خواهد شد که این مسئله می‌تواند جنگ اوکراین را به درگیری مستقیم روسیه با ناتو تبدیل کند.

سومین دلیل این موضع هم تقویت موضع داخلی پوتین خواهد بود؛ به گونه‌ای که بیان چنین تهدیدی نشان می‌دهد روسیه قصد ندارد از مواضع امنیتی خود عقب‌نشینی کند و این موضع برای افکار عمومی داخلی این پرام را دارد که کرملین امنیت روسیه را خط قرمز می‌داند و آماده هرگونه رویارویی است.

اما پیامد چهارم، پیچیده‌تر شدن روند مذاکرات صلح است. با وجود آنکه پوتین از آمادگی برای مذاکره سخن گفت، تهدید به هدف قرار دادن نیروهای خارجی نشان می‌دهد که فضای دیپلماسی همچنان در سایه تهدید نظامی سنگینی می‌کند.

به هر ترتیب سخنان پوتین در مجمع اقتصادی شرق را می‌توان در سه سطح تحلیل کرد. در سطح نمادین یا شکلی، دعوت زلنسکی به مسکو بیش از آنکه یک پیشنهاد واقعی باشد، پیامی نمادین بود و مسکو می‌خواست نشان دهد که تنها از موضع قدرت مذاکره می‌کند و کی‌یف باید برای گفت‌وگو به کرملین مراجعه کند. در سطح امنیتی (سطح دوم) پوتین بار دیگر بر اصل «امنیت غیرقابل تقسیم» تأکید کرد و هشدار داد که اوکراین نمی‌تواند امنیت خود را با پیوستن به ناتو تأمین کند. در سطح راهبردی (سطح سوم) تهدید مستقیم به نابودسازی نیروهای خارجی در اوکراین نشان داد که روسیه در برابر هرگونه استقرار نظامی غربی انعطاف‌ناپذیر است و چنین موضعی احتمال گسترش درگیری به سطح بین‌المللی را افزایش می‌دهد و خطر کشیده‌شدن اروپا به جنگی فراگیر را بیشتر می‌کند. 

بر این اساس به نظر می‌رسد پیام اصلی پوتین روشن است و او به نوعی اعلام کرده که هرگونه تلاش برای تبدیل اوکراین به پایگاه نظامی غرب (چه تحت عنوان ناتو و چه با قالب ائتلاف‌های داوطلبانه) با واکنش قاطع و مستقیم روسیه روبه‌رو خواهد شد. این هشدار اگرچه با هدف بازدارندگی بیان شده، اما در عمل می‌تواند اروپا را در برابر معضلی راهبردی قرار دهد که یا به حمایت نظامی از اوکراین ادامه داده و خطر رویارویی مستقیم با روسیه را بپذیرد، یا به سمت سازوکارهای دیپلماتیک برای تأمین امنیت اوکراین حرکت کند.