توافق با آژانس
روزنو :یک روز پس از دیدار رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در قاهره، رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان صراحتا اعلام کرد که برخلاف ادعا‌های رسانه‌های غربی، واقعیت‌های میدانی تغییر کرده است و ایران تنها اجازه بازدید بازرسان آژانس از نیروگاه بوشهر و نظارت بر فرآیند تعویض سوخت را صادر می‌کند.
یک روز پس از دیدار رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در قاهره، رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان صراحتا اعلام کرد که برخلاف ادعا‌های رسانه‌های غربی، واقعیت‌های میدانی تغییر کرده است و ایران تنها اجازه بازدید بازرسان آژانس از نیروگاه بوشهر و نظارت بر فرآیند تعویض سوخت را صادر می‌کند.
به گزارش روز نو به گفته عراقچی توافق مطرح‌شده در قاهره میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صرفا چارچوب تازه برای همکاری‌های میان دو‌طرف تعریف کرده؛ این در حالی است که حملات اسراییل و ایالات متحده امریکا، شرایط متفاوتی را برای همکاری ایران با نهاد پادمانی ایجاد کرده است.
اظهارات وزیر امور خارجه ایران در حالی رسانه‌ای شد که روز سه‌شنبه پس از پایان نشست قاهره، رسانه‌های غربی و شخص رافائل گروسی، دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادعا‌های متفاوتی مطرح کردند و مدعی شدند که توافق با ایران حاصل شده و به واسطه‌اش قرار است تا بازرسان نهاد پادمانی طی فرآیندی به ایران بازگشته، بر تمام فعالیت‌های سایت‌های هسته‌ای – از جمله سایت‌هایی که مورد حمله اسراییل و امریکا قرار گرفته‌اند – نظارت کنند و گزارشی جامع در مورد ذخایر ۴۰۸ کیلوگرم اورانیوم غنی شده ارایه دهند. کنش و واکنش‌های اخیر در حالی مطرح شد که سه کشور اروپایی عضو برجام (تروییکای اروپایی) با فعال کردن فرآیند حقوقی مکانیسم ماشه و ارایه شروطی، چون همکاری با نهاد پادمانی، توافق جامع با ایالات متحده و غنی‌سازی صفر درصدی به تهران فرصتی سی روزه دادند تا بستر را برای تحقق شروطی که بخشی از خطوط قرمز کشورمان است، فراهم کند؛ در چنین شرایطی گروهی از ناظران با استناد به دو تفسیر متفاوت از نشست قاهره و همچنین با اشاره به خواسته‌های حداکثری غرب براین باورند که عدم دسترسی به توافق نسبی میان ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کشور‌های غربی آینده دیپلماسی را پیچیده‌تر خواهد کرد، اما گروهی دیگر باور متفاوتی دارند و با اشاره به اهرم‌های تهران و همچنین تمایل اروپا برای تداوم نقش آفرینی‌اش در برنامه هسته‌ای ایران شانس دیپلماسی را اندک، اما محتمل می‌دانند. در همین راستا روزنامه «اعتماد» با رحمن قهرمان‌پور، کارشناس مسائل سیاسی گفت‌وگویی اختصاصی انجام داده تا بدین وسیله چشم‌انداز تعاملات آینده ایران با نهاد پادمانی و کشور‌های غربی را بررسی کند.
مشروح گفت‌و‌گو در ادامه آمده است:
عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان ساعاتی بعد از ادعای رسانه‌های غربی مبنی بر توافق تهران و رییس آژانس بین‌المللی اتمی اعلام کردند که طبق مصوبه مجلس، بازرسان نهاد پادمانی صرفا قادرند از نیروگاه بوشهر با هدف نظارت بر تعویق سوخت نظارت کنند، این در حالی است که گروسی مدعی شده بود که تهران اجازه بازرسی از تمامی سایت‌ها را اعلام کرده است؟ به باور شما آیا می‌توان گفت تعاملی میان دو‌طرف درباره چارچوب تازه‌ای از همکاری‌ها ایجاد شده است یا خیر.
در خصوص پرسش نخست، باید گفت که ظاهرا بار دیگر، همانند گذشته، تفاسیر متفاوتی از توافق میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح شده است.
هرچند در ابتدا ممکن است به نظر آید که ایران به دلیل حساسیت‌های داخلی و ملاحظات مرتبط با فعل و انفعال‌های گروه‌های تندرو، ماهیت دقیق این توافق را علنی نمی‌کند، اما شواهد حاکی از آن است که مساله فراتر از این ملاحظات است. در واقع، برداشت‌های متفاوت از مفاد توافق، اجرای آن را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد. از اظهارات مقامات رسمی ایران می‌توان استنباط کرد که هدف اصلی از این توافق، جلوگیری از فعال‌سازی مکانیزم ماشه و همزمان ممانعت از صدور قطعنامه علیه ایران در شورای حکام بوده است. جلوگیری از صدور قطعنامه در شورای حکام، به‌طور کلی، امری دشوار تلقی نمی‌شود؛ زیرا تجربه نشان داده که هرگاه ایران همکاری موثری با نهاد پادمانی داشته، موضوع از حساسیت اولیه فاصله گرفته و به روال عادی بازگشته است.
با این حال، تردید‌های جدی در مورد توانایی این توافق برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیزم ماشه وجود دارد. یکی از دلایل اصلی این تردیدها، عدم اشاره به زمان‌بندی مشخص در توافق برای همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. با توجه به اهمیت اطلاع از محل نگهداری اورانیوم با غنای ۶۰درصد و میزان خسارات وارد شده به تأسیسات هسته‌ای ایران برای آژانس و کشور‌های اروپایی، فقدان جدول زمانی مشخص می‌تواند این برداشت را در میان کشور‌های اروپایی ایجاد کند که ایران به دنبال کسب زمان بیشتر است. در نتیجه، این وضعیت ممکن است مانع از تحقق هدف توافق، یعنی جلوگیری از فعال‌سازی مکانیزم ماشه شود.
همزمان با رسانه‌ای شدن توافق آقای عراقچی و گروسی در مصر، گزارش آژانس از دستور کار نشست شورای حکام خارج شد، با این همه کره جنوبی به عنوان رییس دوره‌ای شورای امنیت پیش‌نویس قطعنامه این نهاد را که تحریم‌های ایران را به‌طور دایم بازمی‌گرداند، نهایی کرد. حال به باور شما با توجه به مواضع تروییکای اروپایی، تاکید ایران بر اینکه بازرسی‌ها باید با تصویب شورای عالی امنیت ملی انجام شود و همچنین هشدار رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان مبنی بر اینکه هرگونه تحرک خصمانه‌ای موجب قطع همکاری‌ها خواهد شد، آینده تعامل تهران و نهاد پادمانی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ تاکید تهران بر خطوط قرمزچه چشم‌اندازی برای تعامل تهران و نهاد پادمانی ترسیم خواهد کرد؟
باید تأکید کرد که ارزیابی دقیق تأثیر توافق میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر توقف مکانیزم ماشه دشوار است. به نظر می‌رسد ایران قصد دارد از طریق این توافق از فعال‌سازی مکانیزم ماشه جلوگیری کند، اما این مساله معادله‌ای با یک متغیر نیست. اتحادیه اروپا، علاوه بر شرط همکاری ایران با نهاد پادمانی، دو شرط دیگر یعنی توقف کامل غنی‌سازی (غنی‌سازی صفر) و مذاکرات مستقیم با ایالات متحده را نیز مطرح کرده است.
از این‌رو، لازم است با احتیاط به این موضوع نگریسته شود. کشور‌های اروپایی، اگرچه محتاطانه از این توافق استقبال کرده‌اند، اما آن را به عنوان عامل قطعی توقف مکانیزم ماشه تلقی نکرده‌اند. همچنین، آقای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز به‌صراحت اعلام کرده است که این توافق ارتباط مستقیمی با موضوع مکانیزم ماشه ندارد و تنها می‌تواند احتمال بروز درگیری نظامی را کاهش دهد. از دیدگاه آقای گروسی و احتمالا کشور‌های اروپایی، این توافق صرفا بخشی از تعهدات ایران در چارچوب معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) محسوب می‌شود.
بنابراین، باید منتظر ماند و دید که آیا تفسیر اروپایی‌ها از این توافق درست است یا خیر. انتظار می‌رود در روز‌های آینده، مقامات اروپایی مواضع خود را در سطح وسیع‌تری رسانه‌ای کنند. موضع واحد سه کشور اروپایی اهداف آنها را روشن‌تر خواهد کرد. با این حال، همانطور که اشاره شد، در حال حاضر باید با احتیاط نسبت به تأثیر این توافق بر جلوگیری از فعال‌سازی مکانیزم ماشه قضاوت کرد.
ذیل سوال بالا، مساله زمان امروز بیش از هر زمان دیگر برجسته شده، به باور شما در صورتی که بازرسان آژانس اجازه دسترسی به سایت‌های کشورمان را نداشته باشند، رویکرد غرب بالاخص تروییکای اروپایی و ایالات متحده با علم بر اینکه تهران ممکن است به بازگشت ماشه پاسخی سخت دهد، چه خواهد بود.
باید به اظهارات آقای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در شورای حکام اشاره کرد. ایشان عنوان کردند که مقامات ایرانی به او اعلام کرده‌اند در حال حاضر قصدی برای خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) ندارند. در صورت صحت این موضع‌گیری، ظاهرا ایران موضوع خروج از NPT را به‌صورت جدی دنبال نمی‌کند. بنابراین، این ابزار به‌تنهایی نمی‌تواند مانع از فعال‌سازی مکانیزم ماشه شود. در حال حاضر، اولویت اصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کشور‌های اروپایی، اطلاعات دقیقی از محل نگهداری اورانیوم با غنای ۶۰ درصد و ارزیابی میزان خسارات واردشده به تأسیسات هسته‌ای ایران در اختیار ندارند.
این دو موضوع از نظر فنی برای اروپا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا تصمیم‌گیری درباره مسیر تعامل یا تقابل با ایران در آینده به این اطلاعات وابسته است. چنانچه ارزیابی نهاد پادمانی نشان دهد که خسارات واردشده به تأسیسات هسته‌ای ایران قابل‌توجه است، این امر بر تصمیم‌گیری‌های اروپا تأثیر خاصی خواهد گذاشت.
اما اگر ارزیابی‌ها حاکی از آن باشد که خسارات وارده محدود بوده و اورانیوم با غنای ۶۰ درصد همچنان در اختیار ایران قرار دارد و آسیبی به آن وارد نشده، این وضعیت می‌تواند این فرض را تقویت کند که ایران از ابزار بازدارندگی مهم برخوردار است و ممکن است به سمت توسعه تسلیحات هسته‌ای حرکت کند.
در چنین شرایطی، رویکرد امریکا و اروپا نسبت به ایران تغییر خواهد کرد. با این حال، با توجه به حساسیت‌های داخلی در ایران و اظهارات آقای عراقچی مبنی بر محدود بودن دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اطلاعات نظارتی، در حالی که آقای گروسی بر دسترسی کامل به تمامی سایت‌ها تأکید کرده، اعطای مجوز به نهاد پادمانی برای بازدید از سایت‌های مورد حمله تا اواخر مهر یا در آینده نزدیک با چالش‌هایی مواجه است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که این فرآیند در کوتاه‌مدت به سادگی محقق نخواهد شد و احتمال فعال‌سازی مکانیزم ماشه همچنان محتمل خواهد بود.
طبیعتا با بازگشت تحریم‌ها معادلات پیچیده‌تر خواهد شد و از منظر دیگر سه کشور اروپایی آخرین اهرمی را که به واسطه‌اش قادرند در ارتباط با برنامه هسته‌ای ایران نقش‌آفرینی کنند را از دست خواهند داد، آیا تروییکای اروپایی پلن جایگزین برای کاهش و مدیریت تنش‌ها در اختیار دارند یا صرفا به بازگشت ماشه متکی خواهند شد.
باید اشاره کرد که کشور‌های اروپایی با دقت به امکان استفاده از مکانیزم ماشه به عنوان ابزار کلیدی در مذاکرات با ایران می‌نگرند. فعال‌سازی این مکانیزم، اگرچه می‌تواند اهرم فشاری برای اروپا باشد، اما همزمان توانایی چانه‌زنی تروییکای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) در سیاست خارجی و به‌ویژه در پرونده هسته‌ای ایران را محدود خواهد کرد. اروپا به این واقعیت آگاه است و از همین رو، بر سناریوی تمدید مهلت مکانیزم ماشه تأکید دارد.
با این حال، این فرض که اروپا بدون پیش‌شرط و صرفا به منظور جلوگیری از فعال‌سازی مکانیزم ماشه، بازه زمانی مرتبط با آن را تمدید خواهد کرد، چندان واقع‌بینانه نیست. اروپا به‌سادگی حاضر به تمدید این مکانیزم بدون کسب دستاورد‌های مشخص نخواهد بود. نکته دوم آن است که اروپا، در کنار پیگیری سیاست مستقل، به همکاری‌ها و تعاملات استراتژیک با ایالات متحده نیز توجه ویژه‌ای دارد. مقامات اروپایی به صراحت اعلام کرده‌اند که هرگونه تصمیم درباره فعال‌سازی مکانیزم ماشه با هماهنگی ایالات متحده اتخاذ خواهد شد. بنابراین، بعید است اروپا اقدامی انجام دهد که با مخالفت صریح امریکا مواجه شود.
تمدید مکانیزم ماشه بدون کسب امتیازات مورد نظر اروپا از ایران، با منافع ایالات متحده همخوانی ندارد و به احتمال زیاد با مخالفت امریکا روبه‌رو خواهد شد. از سوی دیگر، نباید اهمیت مکانیزم ماشه به عنوان یک ابزار فشار بیش از حد بزرگ‌نمایی شود. اروپا در حال حاضر با یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین پرونده‌های تاریخ معاصر خود، یعنی بحران اوکراین، مواجه است که از منظر اولویت و اهمیت، به مراتب از پرونده هسته‌ای ایران برجسته‌تر است. در نتیجه، با توجه به این اولویت‌بندی‌ها، بعید است که اروپا بدون تحقق پیش‌شرط‌های خود از سوی ایران، صرفا برای حفظ این ابزار، مکانیزم ماشه را تمدید کند.
در صورت عدم توافق میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و فعال شدن مکانیسم ماشه، واکنش تهران به کنش غرب چه خواهد بود، آیا احتمال دارد مقام‌های رسمی کشورمان گزینه خروج از «ان پی تی» را انتخاب کنند؟
باید اشاره کرد که در حال حاضر، سیاست واحدی از سوی ایران جهت توقف مکانیزم ماشه مشاهده نمی‌شود. برخی بر تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) تأکید دارند، در حالی که گروهی دیگر معتقدند باید مستقیما از NPT خارج شد و از آن به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی استفاده نکرد و در مقابل به سمت ساخت سلاح هسته‌ای و ایجاد بازدارندگی حرکت کرد. گروه سوم تاکید دارند که فعال‌سازی مکانیزم ماشه تأثیر عمیقی نخواهد داشت و بنابراین، ایران باید به تعامل محدود خود با آژانس بین‌الملللی انرژی اتمی ادامه دهد و دیپلماسی را از دستور کار خارج نکند، اما در این میان می‌بایست بر ایجاد بازدارندگی نظامی و تقویت توان دفاعی تمرکز شود. در چنین شرایطی مشخص است که در صورت فعال‌سازی مکانیزم ماشه، شرایط برای ایران دشوارتر خواهد شد.
البته اروپا نیز، همانطور که پیشتر بحث شد، ابزار کلیدی خود را از دست خواهد داد، اما فشار بر ایران به مراتب بیشتر از اروپا خواهد بود و مدیریت شرایط پیچیده‌تر می‌شود. گزینه‌هایی که ایران ممکن است در نظر بگیرد عبارتند از: خروج احتمالی از NPT، تقویت توان بازدارندگی و نزدیکی هرچه بیشتر به چین. فعال‌سازی مکانیزم ماشه، اندک اعتماد باقی‌مانده میان ایران و غرب را تضعیف خواهد کرد و در نتیجه، ایران با سرعت بیشتری به سمت چین حرکت خواهد کرد تا با حمایت این کشور، دوران دشوار پیش رو را پشت سر بگذارد.
در صورت خروج از «ان پی تی»، سناریو‌های پیش رو را چگونه ارزیابی می‌کنید، از طرفی دیگر به باور شما تهران چه گزینه‌های دیگری به غیر از خروج از توافق منع اشاعه هسته‌ای در اختیار دارد؟
درباره احتمال خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، باید تأکید کرد که تاکنون تنها کره شمالی از این معاهده خارج شده است، که این امر نشان‌دهنده دشواری و پیچیدگی فرآیند خروج از این توافق است. بر اساس قطعنامه‌های ۱۸۸۷ و ۱۵۴۰ شورای امنیت سازمان ملل متحد، خروج از این معاهده به دلیل تأثیر مستقیم آن بر امنیت بین‌المللی، نیازمند تأیید شورای امنیت است.
فارغ از این الزام، نفس خروج از NPT می‌تواند به بحرانی در نظم هسته‌ای جهانی دامن بزند که برای قدرت‌های بزرگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پنج عضو دایم شورای امنیت، که همگی قدرت‌های هسته‌ای به‌رسمیت‌شناخته‌شده در چارچوب NPT هستند، تمایل دارند تعداد کشور‌های دارای تسلیحات هسته‌ای محدود باقی بماند. بنابراین، خروج ایران از NPT می‌تواند به یک بحران سیاسی گسترده منجر شده و حتی احتمال اقدامات نظامی علیه ایران را افزایش دهد.
از سوی دیگر، کشور‌هایی که قصد توسعه تسلیحات هسته‌ای ندارند، معمولا هزینه‌های سنگین خروج از NPT را متحمل نمی‌شوند، زیرا در افکار عمومی جهانی، خروج از این معاهده به‌معنای تمایل به ساخت سلاح هسته‌ای تلقی می‌شود. با این حال، سه بازیگری که دارای تسلیحات هسته‌ای هستند (هند، پاکستان و اسراییل) هیچگاه عضو NPT نبوده‌اند و بنابراین، خروج از این توافق برایشان مطرح نبوده است.
تنها کره شمالی پس از عضویت در NPT و خروج از آن، به سوی ساخت سلاح هسته‌ای حرکت کرد. حال اگر ایران از NPT خارج شود، برداشت غالب این خواهد بود که ایران به دنبال توسعه تسلیحات هسته‌ای است. چنانچه سیاست ایران ساخت سلاح هسته‌ای نباشد، خروج از NPT هزینه‌ها و آسیب‌هایی به‌مراتب بیشتر از منافع احتمالی آن به همراه خواهد داشت. به همین دلیل، اظهارات رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مبنی بر اینکه مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند قصدی برای خروج از NPT ندارند، ممکن است صحت داشته باشد.
