چرا اصلاح یارانه نان به فشار معیشتی تبدیل شد؟
روزنو :کارشناس حوزه صنایع غذایی معتقد است؛ دولت باید هزینه واقعی آرد با لحاظ کردن یارانه‌های مستقیم به تولیدکننده آرد و نرخ‌های حامل‌های انرژی را به صورت شفاف محاسبه و اعلام کند تا نانوایان نتوانند هزینه‌ها را اغراق‌آمیز جلوه دهند. باید یارانه آرد به طور کامل از زنجیره تولید حذف و قیمت آن به نرخ واقعی نزدیک شود، اما این فرآیند باید با تزریق نقدینگی یا اعتبارات هدفمند به نانوایان برای پوشش افزایش هزینه آرد همراه باشد.
آزادسازی قیمت نان در تهران، به عنوان یک کالای استراتژیک و اساسی، واکنشی به ضرورت اصلاح ساختار یارانه‌ای و حرکت به سمت اقتصاد مبتنی بر قیمت واقعی بود. هدف از این اقدام، حذف ناکارآمدی‌های ناشی از قیمت‌گذاری دستوری و آزادسازی فضای فعالیت برای نانوایان بود.
در دهه‌های گذشته، دولت‌ها برای کنترل تورم و حفظ قدرت خرید مردم، قیمت نان را به صورت دستوری تثبیت کرده بودند. این سیاست، اگرچه در کوتاه‌مدت از فشار بر مصرف‌کننده می‌کاست، اما به مرور زمان منجر به فرسایش سرمایه نانوایان، کاهش کیفیت نان به دلیل استفاده از نهاده‌های نامرغوب و بروز بازار سیاه برای آرد یارانه‌ای شد.
با این حال، افزایش ناگهانی و قابل توجه قیمت نان در پایتخت، این سؤال را مطرح می‌کند که چرا آزادسازی قیمتی که باید با هدف بهینه‌سازی عرضه همراه باشد، مستقیماً به فشار اقتصادی بر مصرف‌کننده تبدیل شد.
کالبدشکافی ساختار هزینه از آرد یارانه‌ای تا انرژی مصرفی
اسماعیل حضرتی، کارشناس حوزه صنعت غذایی در گفت‌و‌گو با اقتصاد ۲۴ گفت: قیمت نهایی یک محصول تولیدی، تابعی از مجموع هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم تولید است. در مورد نان، تغییر در هر یک از مؤلفه‌های اصلی این ساختار هزینه، به سرعت خود را در قیمت درب مغازه نشان می‌دهد.
تغییر در تأمین نهاده آرد
آرد ماده اولیه اصلی نان است و سهم آن در قیمت تمام شده، معمولاً بین ۵۰ تا ۶۵ درصد برآورد می‌شود. در نظام قیمت‌گذاری دستوری، آرد با قیمت بسیار پایین‌تری در اختیار نانوایان قرار می‌گرفت. این یارانه، به طور مستقیم توسط دولت تأمین می‌شد. آزادسازی قیمت‌ها، مستلزم آن است که یارانه به شیوه‌ای شفاف‌تر و هدفمندتر مثلاً پرداخت مستقیم به مصرف‌کننده جایگزین شود یا اینکه نانوا مجبور به خرید آرد با قیمتی نزدیک به قیمت تمام شده واقعی خود شود. هرگونه تعدیل در میزان سهمیه آرد یارانه‌ای یا افزایش قیمت تمام شده آرد دریافتی نانوایان به دلیل حذف سوبسید‌های پنهان در حمل‌ونقل، نگهداری و توزیع آرد مستقیماً به مصرف‌کننده منتقل شده است.
وی تصریح کرد: در عمل، نانوایان به دلیل عدم اطمینان از سهمیه آرد یارانه‌ای آینده، تمایل دارند درصد بیشتری از نیاز خود را از بازار آزاد تهیه کنند که قیمت آن بالاتر است، یا اینکه افزایش هزینه را به صورت محافظه‌کارانه در قیمت‌گذاری لحاظ می‌کنند.
الزام به بازگشت کیفیت نان
به گفته این کارشناس، در دوره قیمت‌گذاری دستوری، نانوایان برای جبران کاهش سود، مجبور به کاهش کیفیت نان، استفاده از آرد با درصد سبوس‌گیری کمتر یا افزودنی‌ها یا کاهش وزن استاندارد نان می‌شدند. آزادسازی قیمت‌ها، فرصتی برای بازگشت به کیفیت استاندارد فراهم می‌کند، اما این بازگشت کیفیت مستلزم استفاده از آرد بهتر و در نتیجه افزایش هزینه است که این نیز بر قیمت نهایی تأثیر می‌گذارد، موضوعی که این روز‌ها در بخش تولید و توزیع نان دیده نمی‌شود.
اهرم افزایش هزینه‌های عملیاتی
حضرتی با بیان اینکه نانوایی‌ها به شدت به منابع انرژی، به ویژه گاز طبیعی برای تنورها، وابسته هستند، گفت: افزایش پلکانی قیمت حامل‌های انرژی، یکی از بزرگ‌ترین اجزای افزایش هزینه‌های ثابت نانوایی‌ها را تشکیل می‌دهد. دولت‌ها معمولاً قیمت حامل‌های انرژی را برای رسیدن به قیمت‌های منطقه‌ای و کاهش یارانه‌های پنهان افزایش می‌دهند. از آنجایی که نان یک محصول با حاشیه سود پایین قبل از آزادسازی است، این افزایش هزینه مستقیماً به قیمت نان سرایت می‌کند. نانوایان معمولاً این هزینه را بر اساس متوسط مصرف روزانه خود به واحد قیمت نان تبدیل می‌کنند.
اثر انتظارات و فرار از کنترل دستوری
حضرتی تاکید کرد: در اقتصاد‌های تورمی، قیمت‌گذاری صرفاً تابعی از هزینه‌های گذشته نیست، بلکه به شدت تحت تأثیر انتظارات آینده و روانشناسی بازار عمل می‌کند. آزادسازی قیمت‌ها در یک فضای با تورم انتظاری بالا مانند اقتصاد ایران، نانوایان را به سمت تعیین قیمتی سوق می‌دهد که بیشتر از افزایش واقعی هزینه‌ها باشد. نانوایان با پیش‌بینی افزایش بیشتر هزینه‌های آینده مانند افزایش نرخ گاز در فصول سرد، افزایش نرخ کرایه حمل و نقل یا رشد تورم عمومی در ماه‌های آتی، قیمت نان را در زمان آزادسازی، بیشتر از آنچه که هزینه‌های واقعی کنونی ایجاب می‌کند، تعیین می‌کنند تا حاشیه امنی برای خود در آینده ایجاد نمایند. این اقدام یک استراتژی بقا در محیط نامطمئن اقتصادی است.
وی تصریح کرد: در دوران قیمت‌گذاری دستوری، نانوایان به دلیل قیمت پایین نان، با زیان عملیاتی مواجه بودند که از طریق کاهش کیفیت یا دریافت یارانه‌های پنهان جبران می‌شد. آزادسازی قیمت‌ها فرصتی را فراهم می‌کند تا بخشی از این زیان انباشته نیز در قیمت جدید لحاظ شود. تجربه قیمت‌گذاری دستوری طولانی‌مدت باعث شده است که بازار و مصرف‌کننده به قیمتی بسیار پایین‌تر عادت کنند. این قیمت مرجع روانی بسیار پایین‌تر از قیمت واقعی اقتصادی است.
ضعف در نظارت بر زنجیره توزیع و فروش نان
اگرچه قیمت نان در نانوایی تعیین شده است، اما توزیع و فروش آن در سطح شهر تهران می‌تواند دلایل دیگری برای گرانی داشته باشد که اغلب به عدم نظارت کافی بر آخرین حلقه زنجیره مرتبط است.
کارشناس حوزه صنعت غذایی با بیان اینکه برخی نانوایی‌ها ممکن است با ارتقاء جزئی کیفیت مواد اولیه مثلاً استفاده کمتر از آرد یارانه‌ای و بیشتر از آرد آزاد با کیفیت بهتر که گران‌تر است یا تغییر فرمولاسیون یعنی افزودن مواد با ارزش افزوده بالاتر، قیمت‌ها را به‌طور غیرشفاف افزایش داده باشند، گفت: با این روش نان ارزان‌تر را به سختی عرضه می‌کنند. اگر دو قیمت نان یعنی نان یارانه‌ای و نان آزاد در بازار وجود داشته باشد، نانوایان ترجیح می‌دهند نان ارزان‌تر را در ساعات اولیه با تعداد بسیار محدود عرضه کنند تا تقاضای نان با نرخ بالاتر که حاشیه سود بیشتری دارد، را هدایت کنند.
بازگشت به قیمت‌گذاری دستوری نان؟
حضرتی تاکید کرد: دولت باید هزینه واقعی آرد با لحاظ کردن یارانه‌های مستقیم به تولیدکننده آرد و نرخ‌های حامل‌های انرژی را به صورت شفاف محاسبه و اعلام کند تا نانوایان نتوانند هزینه‌ها را اغراق‌آمیز جلوه دهند. باید یارانه آرد به طور کامل از زنجیره تولید حذف و قیمت آن به نرخ واقعی نزدیک شود، اما این فرآیند باید با تزریق نقدینگی یا اعتبارات هدفمند به نانوایان برای پوشش افزایش هزینه آرد همراه باشد.
