دیابت نوع ۵ چیست و چه تفاوتی با انواع دیگر دارد؟

در روستایی دورافتاده در جنوب آسیا، کودکی لاغر و کم‌جان روزهایش را با غذایی ناچیز سپری می‌کند، بی‌آن‌که بداند فقدان پروتئین در همین روزها سرنوشت سلامت او را برای همیشه رقم می‌زند. سال‌ها بعد، او با علائم افزایش قند خون به پزشک مراجعه می‌کند، اما علت دیابتش نه چاقی است و نه واکنش‌های خودایمنی. آنچه پزشکان در برابرش قرار دارند، دیابتی است که حاصل ریشه‌ای عمیق‌تر و غفلت‌آمیزتر است: سوءتغذیه در دوران رشد.

«دیابت نوع ۵» (Type 5 Diabetes) اکنون به‌عنوان یک شکل مستقل از دیابت به رسمیت شناخته شده‌است. این طبقه‌بندی جدید نشان می‌دهد که چگونه فقر، تغذیهٔ ناکافی و رشد ناقص پانکراس (Pancreas) می‌تواند زمینه‌ساز اختلال در تولید انسولین شود.

 با این تحول، درک ما از بیماری دیابت دیگر به ساده‌سازی‌های قدیمی نوع ۱ و ۲ محدود نمی‌ماند. در این مقاله، با نگاهی تحلیلی، انواع دیابت را بررسی می‌کنیم و به اهمیت شناخت دیابت نوع ۵ می‌پردازیم، به‌ویژه در جوامعی که با فقر و سوءتغذیه دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

دیابت نوع ۱: حملهٔ پنهان سیستم ایمنی

دیابت نوع ۱ (Type 1 Diabetes) نتیجهٔ یک واکنش خودایمنی است که طی آن، سلول‌های دفاعی بدن به اشتباه به سلول‌های تولیدکنندهٔ انسولین در پانکراس حمله می‌کنند. این پدیده ممکن است در هر سنی رخ دهد، از دوران نوزادی گرفته تا سال‌های سالمندی. برخلاف تصور عموم، این نوع از دیابت به سبک زندگی یا رژیم غذایی مربوط نمی‌شود، بلکه زمینهٔ ژنتیکی و محرک‌های محیطی مانند عفونت‌های ویروسی در پیدایش آن نقش دارند.

 درمان فعلی، تزریق مادام‌العمر انسولین است، چه به‌صورت آمپول و چه از طریق پمپ. برای برخی از بیماران با افت شدید قند خون (هیپوگلایسمی)، پیوند سلول‌های پانکراسی از اهداکنندگان فوت‌شده صورت می‌گیرد که در مواردی به قطع کامل نیاز به تزریق منجر شده‌است. همچنین، استفاده از سلول‌های بنیادی (Stem Cells) برای تولید انسولین به‌تازگی امیدهایی برای درمان اساسی این نوع دیابت ایجاد کرده‌است، اگرچه استفاده از داروهای سرکوب‌کنندهٔ سیستم ایمنی همچنان ضروری است.

دیابت نوع ۲: پاسخ ناتوان به انسولین

دیابت نوع ۲ (Type 2 Diabetes) شایع‌ترین نوع این بیماری است و غالباً با شاخص تودهٔ بدنی بالا (BMI) ارتباط دارد. بااین‌حال، افراد با وزن طبیعی نیز ممکن است به دلیل ژنتیک قوی به آن مبتلا شوند. در برخی گروه‌های نژادی مانند جنوب آسیایی‌ها و آفریقایی‌ها، خطر ابتلا حتی با وزن پایین‌تر هم بالاست. داروهایی که تولید انسولین را تحریک می‌کنند یا حساسیت به آن را افزایش می‌دهند، در درمان کاربرد دارند.

 دارویی مانند متفورمین (Metformin) که تولید گلوکز در کبد را کاهش می‌دهد، در سطح جهانی مصرف گسترده‌ای دارد. شخصی‌سازی درمان و تجویز ترکیبی داروها بسته به ویژگی‌های فردی، باعث بهبود چشمگیر کنترل بیماری شده‌است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کاهش شدید کالری دریافتی (مثلاً ۸۰۰ کالری در روز برای یک سال) می‌تواند در برخی افراد منجر به بازگشت کامل دیابت شود.

دیابت بارداری: تعادل ظریف در دوران حاملگی

دیابت بارداری (Gestational Diabetes) معمولاً بین هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ حاملگی ظاهر می‌شود و علت آن تغییرات هورمونی است که حساسیت به انسولین را کاهش می‌دهند. خطر این نوع دیابت در زنان با اضافه‌وزن، سابقهٔ خانوادگی دیابت یا سابقهٔ تولد نوزاد درشت‌جثه بیشتر است. زنان دارای ریشهٔ خاورمیانه‌ای، آسیای جنوبی، یا آفریقایی نیز بیش از دیگران در معرض خطرند. با افزایش سن، کاهش طبیعی حساسیت بدن به انسولین هم بر این خطر می‌افزاید. بسته به شدت دیابت، درمان شامل رژیم غذایی، ورزش، مصرف قرص یا تزریق انسولین خواهد بود.

دیابت‌های نادر: طیفی پیچیده از علل ژنتیکی تا پیامدهای بیماری

افزون بر انواع مشهور دیابت، حداقل ۹ گونهٔ کمترشناخته‌شده نیز وجود دارد. برخی از آن‌ها منشأ ژنتیکی دارند و حاصل تغییر در تنها یک ژن هستند. دیابت نوزادی (Neonatal Diabetes) در روزها یا ماه‌های آغازین زندگی بروز می‌کند و در برخی موارد قابل درمان با داروهای خوراکی است.

دیابت بلوغ با منشأ ژنتیکی (MODY) نیز ناشی از تغییر در ژن‌هایی است که نحوهٔ پاسخ پانکراس به قند یا رشد آن را مختل می‌کنند. دیابت نوع ۳c نتیجهٔ آسیب‌دیدگی مستقیم پانکراس است، مثلاً پس از سرطان یا التهاب مزمن این اندام. همچنین در مبتلایان به بیماری فیبروز سیستیک (Cystic Fibrosis)، با افزایش سن، احتمال ابتلا به دیابت به‌طور چشمگیری بالا می‌رود.

دیابت نوع ۵: زخم پنهان فقر در پانکراس

دیابت نوع ۵ (Type 5 Diabetes) به‌تازگی به‌عنوان یک نوع مستقل شناسایی شده‌است و منشأ آن سوءتغذیه در دوران کودکی یا دوران بارداری مادر است. این نوع از دیابت، برخلاف نوع ۱، نتیجهٔ خودایمنی نیست و برخلاف نوع ۲، با چاقی در ارتباط نیست. بلکه، پانکراس به‌خوبی رشد نکرده و توان کافی برای تولید انسولین ندارد. پژوهش‌های حیوانی نشان داده‌اند که رژیم غذایی کم‌پروتئین در دوران جنینی یا نوجوانی می‌تواند موجب ناقص‌ماندن رشد پانکراس شود.

 این مسئله برای کشورهای کم‌درآمد بحرانی است، چرا که ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان ممکن است به این نوع از دیابت دچار باشند. به‌عبارتی، پانکراس کوچک‌تر برابر است با ذخیرهٔ کمتر از سلول‌های تولیدکنندهٔ انسولین، و در نبود انسولین کافی، بدن دچار افزایش قند خون می‌شود. به‌رسمیت‌شناختن این نوع از دیابت، گامی مهم در مسیر درک دقیق‌تر و درمان هدفمندتر این بیماری در جوامع آسیب‌پذیر است.

جمع‌بندی

در یک نگاه کلی، دیابت دیگر تنها به دو نوع اصلی محدود نمی‌شود، بلکه طیفی گسترده از اختلالات را دربر می‌گیرد. شناخت نوع دقیق دیابت، از جمله دیابت نوع ۵، برای انتخاب درمان مناسب و مؤثر اهمیت حیاتی دارد. ثبت رسمی دیابت ناشی از سوءتغذیه به‌عنوان نوع پنجم، نگاه ما را از طبقه‌بندی صرفاً عددی به سوی فهم عمیق‌تر علل زمینه‌ای بیماری سوق می‌دهد. این تغییر نگرش می‌تواند به بهبود سیاست‌گذاری‌های بهداشتی و پژوهش‌های آینده در کشورهای کم‌برخوردار کمک کند.

❓ سؤالات رایج (FAQ):

دیابت نوع ۵ دقیقاً چیست؟
دیابت نوع ۵ نوعی دیابت است که بر اثر سوءتغذیه در دوران رشد، به‌ویژه کمبود پروتئین، بروز می‌کند و باعث رشد ناقص پانکراس و کاهش توان تولید انسولین می‌شود.

چه تفاوتی میان دیابت نوع ۱، ۲ و ۵ وجود دارد؟
دیابت نوع ۱ خودایمنی است، نوع ۲ بیشتر با چاقی و مقاومت به انسولین مرتبط است، و نوع ۵ به دلیل تغذیهٔ نامناسب در کودکی و رشد ناقص پانکراس ایجاد می‌شود.

دیابت نوع ۵ چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص آن با بررسی سابقهٔ سوءتغذیه، کمبود وزن شدید، نبود علائم خودایمنی و تفاوت در عملکرد پانکراس صورت می‌گیرد. در برخی موارد، تصویر‌برداری از اندازه پانکراس نیز کمک‌کننده است.

آیا دیابت نوع ۵ قابل درمان است؟
درمان فعلی شامل تزریق انسولین و مراقبت تغذیه‌ای است، اما مداخلات پیشگیرانه مانند بهبود تغذیه در کودکی بهترین راه مقابله با آن به شمار می‌آید.

چه کسانی در معرض ابتلا به دیابت نوع ۵ هستند؟
افراد ساکن در کشورهای کم‌درآمد یا با سابقهٔ سوءتغذیه در کودکی بیشتر در معرض این نوع دیابت قرار دارند.

آیا دیابت نوع ۵ خطرناک‌تر از سایر انواع است؟
نه لزوماً، اما به دلیل تأخیر در تشخیص و ناآشنایی با منشأ آن، ممکن است در مدیریت بیماری چالش‌برانگیزتر باشد.